جایی دورِ دورِ دور، بیرون از منظومه شمسی، دو جرم در آسمان‌اند که قرار است برای‌شان اسم انتخاب شود. مثل دو نوزاد تازه متولد شده؛ یک ستاره در صورت فلکی مار و سیاره‌ای که به دورش می‌چرخد. دو جرم شبیه زمین و خورشیدِ روشنش؛ سیاره HD 175541 b و ستاره HD 175541 b. این نخستین بار است که اجرام بیرون از منظومه شمسی، نامی ایرانی به خود می‌گیرند، نام‌هایی برآمده از فرهنگ و زبان این سرزمین که این بار به انتخاب شهروندان است، نه دانشمندان. همزمان اهالی صد کشور به پویش نام‌گذاری ستاره‌های مادر و سیاره‌های فراخورشیدی دیگری دعوت شده‌اند و این نام‌ها پس از تصویب اتحادیه بین‌المللی نجوم برای همیشه ماندگار خواهند شد؛ شروعی برای درگیرشدن مردم در یک مسأله علمی.
مهلت پیشنهاد نام برای این دو جرم که با ۴۲۰سال نوری فاصله، از همسایگان منظومه شمسی‌اند، از ۱۳ شهریور، همزمان با بزرگداشت ابوریحان بیرونی شروع شده بود و حالا به روزهای آخر می‌رسد. کمیته ملی پویش نام‌گذاری ستاره مادر و سیاره فراخورشیدی، در مرحله نخست در قالب پیشنهادهای صدکلمه‌ای، نام ستاره و سیاره پیشنهادی را از عموم شهروندان ایرانی دریافت کرده است. استقبال هم تا امروز خوب بوده. گروه‌های زیادی از مردم که دل‌شان با آسمان است، آنلاین یا به وسیله نامه، پیشنهادشان را به پویش ملی یعنی در سایت iranpalnet.ir اعلام کردهاند؛ بعضی‌ها وقت گذاشته و مثل پدر و مادری دلسوز برای نام‌گذاری تحقیق کردهاند و بعضی اسم خودشان را پیشنهاد داده‌اند. قرار است بعد از امتیازدهی در کمیته ملی، ۱۰ نام برگزیده برای سیاره فراخورشیدی و ۱۰ نام برگزیده برای ستاره مادر آن به رأی گذاشته شود و درنهایت نام برگزیده و دو نام پشتیبان برای ستاره و سیاره به اتحادیه بین‌المللی نجوم اعلام شود، تا در انتهای سال اخیر میلادی (نیمه دی) نام منتخب تصویب شود.
فاصله زیاد مجامع علمی از مردم ایران
امسال صدمین سال تشکیل اتحادیه بین‌المللی نجوم است و این نهاد مردم صد کشور را در انتخاب اجرام آسمانی مشارکت داده است. سیاوش صفاریان‌پور، عضو کمیته ملی برگزاری این پویش هدف اتحادیه بین‌المللی نجوم از این مناسبت را کم‌کردن فاصله دانشمندان و مردم می‌داند. او به «شهروند» توضیح می‌دهد: «فضای علمی از فضای عمومی سال‌های‌سال فاصله دارد.
مردم نمی‌دانند که جامعه علمی چه می‌کند و برای چه برای آنها هزینه می‌شود. شاید این محکی برای ما باشد که بسنجیم جامعه ایران و فضای علمی ایران، نسبت به عمومی‌سازی علم میلی دارد یا نه. هدف اصلی اتحادیه بین‌المللی نجوم از ایجاد این مناسبت این است که نظر عموم را نسبت به کاری که دانشمندان حرفه‌ای در زمینه ستاره‌شناسی و کشف سیارات فراخورشیدی می‌کنند، جلب کند؛ ایجاد یک تجربه مشترک بین مردم و دانشمندان. مردم برای انتخاب نام درباره ستاره‌ها و سیارات فراخورشیدی اطلاعات جمع‌آوری می‌کنند و این‌گونه متوجه می‌شوند که دانشمندان چه کار می‌کنند. مردم باید بدانند پژوهشگران تراز اول دنیا در فضای دانشگاهی دقیقا چه می‌کنند.
هدف اتحادیه بین‌المللی نجوم، ایجاد یک دغدغه اجتماعی و جلب مشارکت مردم در فرآیند ترویج علم است. این قدم متفاوتی نسبت به فضاهای علمی است که ما در ایران تجربه کرده‌ایم.»
به گفته او مشارکت مردم ایران در این ماجرا یک امتیاز است: «انتخاب نامی ایرانی و تکرار آن در فضای علمی، یک‌جور تبادل فرهنگی به حساب می‌آید. مثلا ایتالیا با افسانه‌ها و داستان‌های خودش، نام یک جرم آسمانی را انتخاب می‌کند و ایران با داشته‌های فرهنگی متفاوتش. به فرض اگر نام ستاره و سیاره رستم و سهراب باشد، علاقه‌مندان به نجوم هم پیگیر این خواهند شد و درباره فرهنگ ایران خواهند پرسید.»
۴۲۰سال نوری یعنی چقدر؟
ستاره و سیاره فراخورشیدی مورد نظر حدود ۴۲۰سال نوری از زمین فاصله دارند. اما ۴۲۰سال نوری یعنی چقدر؟ مجری برنامه «آسمان شب» که یکی از ۹ داور این کمیته است، با هیجان می‌گوید: «وقتی این ستاره و سیاره را رصد می‌کنیم، یعنی به نور ستاره‌ای نگاه می‌کنیم که ۴۲۰سال پیش از ستاره مادر رها شده و امروز به ما می‌رسد.
ستاره‌ای که جوان‌تر از خورشید و در مراحل زیستی عادی خودش است. ما داریم روی جسمی اسم می‌گذاریم که در دوردست‌هاست.» البته در مقیاس کیهان، این ستاره و سیاره چندان هم از ما دور نیستند و از همسایگان منظومه شمسی‌اند.
۴۲۰سال پیش در زمین چه خبر بود؟ محمدجواد ترابی، هماهنگ‌کننده ملی دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی نجوم می‌گوید: «ما در گذشته کیهان‌مان زندگی می‌کنیم. ماه نزدیک به ۳۸۰هزار کیلومتر از ما فاصله دارد و سرعت نور ۳۰۰هزار کیلومتر بر ثانیه است، بنابراین ما ۱.۲ ثانیه پیش ماه را می‌بینیم. نوری که امروز از این ستاره و سیاره به ما می‌رسد، مربوط به حدود ۴۲۰سال پیش است. همزمانی این فاصله در کره‌زمین هم عصر گالیله است.
آن زمان گالیله تازه رصدهایش را شروع کرده بود و ۱۰سال بعد از آن با تلسکوپ به قمرهای مشتری و زحل را رصد می‌کرد. کار او منجر به کشف قمرهای مختلف شد، تاریخ، دانایی بشر را دگرگون کرد و انقلابی در نجوم پدید آورد. حالا با دیدن این ستاره و سیاره داریم به دوران گالیله نگاه می‌کنیم. از طرفی با تصور اینکه، سیاره HD 175541 b قمری زیست‌پذیر داشته باشد و موجودات زنده‌ای در آن باشند، آنها هم ما را در عصر گالیله می‌بینند.»
ایران منهای رصدخانه ملی
جایگاه ایران در دانش نجوم کجاست؟ صفاریان‌پور جواب این سوال را به طولانی‌شدن ساخت رصدخانه ملی گره می‌زند: «ما در زمینه نجوم رصدی به این دلیل که رصدخانه قابل اعتنایی نداریم، رشد اساسی نکرده‌ایم. گرچه دنیای علم امکانی ایجاد کرده که بسیاری از منجمان جهان از اطلاعات باقی رصدخانه‌های دنیا استفاده کنند اما حقیقت این است که بودن اتمسفری مثل رصدخانه ملی که الان سال‌هاست مراحل مختلف ساختش را طی می‌کند، می‌تواند سرعت پیشرفت نجوم ایران را تغییر دهد. نبود رصدخانه ملی خلأ بزرگی در توسعه نجوم در ایران به حساب می‌آید. هرچند درحال حاضر پژوهشگاه نجوم برای رصدخانه نیرو تربیت می‌کند.» ساخت رصدخانه ملی ایران در کاشان از سال ۷۸ شروع شد اما با گذشت ۱۹سال هنوز به اتمام نرسیده است. آخرین‌بار، خرداد امسال، خبرگزاری مهر نوشت که این پروژه تکمیل نشده و معطل ۲۰میلیارد تومان اعتبار برای بهره‌برداری است.
عضو کمیته ملی برگزاری پویش ستاره- سیاره می‌گوید: «رصدخانه کمک می‌کند ارتباطات علمی جهانی ما بیشتر شود، چون هم دانشمندان زیادی برای استفاده از آن به ایران خواهند آمد و هم خود ما ابزاری خواهیم داشت که در استفاده از آن اولویت داریم.»
در مقابل رشد رصدی، وضع نجوم تئوری یا غیررصدی در ایران درحال رشد است: «شاخه نجوم تئوری یا غیررصدی که بیشتر برمبنای محاسبات و بررسی نظریات مختلف است، نسبت به دودهه گذشته رشد فزاینده‌ای پیدا کرده است. علاوه بر این، دنیای نجوم شاخه دیگری هم دارد، نجوم آماتوری؛ کسانی که الزاما تحصیلات و درآمدشان نجوم نیست، اما به دنیای نجوم متصل‌اند، کار پژوهشی و مطالعاتی می‌کنند، برخی‌شان علاقه‌مندان به ستاره‌شناسی‌اند که اطلاعات عمومی جمع‌آوری می‌کنند و برخی هم رصدگران زبده آسمان هستند. این گوشه از نجوم هم در ایران در دو سه‌دهه گذشته رشد زیادی داشته است. نسل جوان ایران برای داشتن یک سرگرمی که همزمان به علم متصل است، سراغ نجوم آمده است.»
اگر استقبال خوب باشد، تمدید می‌شود
قرار است ساعت ۲۴، روز ۸ مهر، مهلت دریافت اسامی تمام شود، اما محمدجواد ترابی، هماهنگ‌کننده دفتر ترویج اتحادیه بین‌المللی نجوم در ایران می‌گوید، احتمال تمدید محدود این مهلت وجود دارد: «فرآیند داوری از روزی که دریافت پیشنهادها تمام شود، شروع خواهد شد و بعد از اتمام آن، فرصت داریم که تا ۲۸ مهر داوری را پیش ببریم؛ چه این تمدید شده باشد، چه نه. ۹ نفرِ عضو کمیته ملی در قالب گروه‌های سه نفره، از صفر تا ۱۰ امتیازدهی می‌کنند و بعد از بررسی مجموعه امتیازات این سه گروه، نام‌هایی که بیشترین امتیاز را بیاورند، در یک جلسه ویژه، دوباره نمره‌دهی می‌شوند. بعد از آن ۱۰ اسم اول برای رأی‌دهی پیامکی اعلام می‌شوند و این بار باز مردم می‌توانند از شماره یک تا ۱۰ به این نام‌ها رأی بدهند.
ما درنهایت یک جفت اسم اصلی و دو جفت اسم پشتیبان برای اتحادیه بین‌المللی می‌فرستیم تا اگر به هر دلیلی نام‌های اول رد شدند، جایگزینی وجود داشته باشد.» به گفته او همه اسامی منتخب در ۱۰۰ کشور، در نیمه دی ماه اعلام رسمی و ۱۰ نام منتخب در مراسمی برای اعلام نام‌های اصلی دعوت خواهند شد.
ترابی می‌گوید که مشارکت تا امروز غافلگیر‌کننده بوده و پیشنهادات گاهی عجیب و گاهی خاص: «پیشنهادات عجیب و غریب و در عین حال خیلی خاصی داشته‌ایم. مواردی دریافت کرده‌ایم که معلوم بود برای انتخاب نام تحقیق کردهاند، داستان‌های بومی را بررسی کردهاند و در فرهنگنامه‌ها و واژه‌نامه‌ها به یک نام رسیده بودند. گروهی هم از دل زبان‌های بومی‌شان کلماتی را بیرون کشیده و پیشنهاد کرده بودند که بسیار جذاب بودند. مواردی هم بود که فرد در توضیح اینکه چرا این اسم را انتخاب کرده، نوشته بود چون اسم خودم است.»
مهتاب جودکی
- 18
- 1
