زلزله تهران؛ مانیتورینگ خسارت در ۱۴ نقطه تهران، بلافاصله پس از زلزله!

نسل جدید سامانه های رهگیری زمین لرزه در تهران فعال شد. تجهيزات نصب شده و در حال نصب در حومه و داخل پایتخت حاوی شبکه های شتاب نگار، اخطار سریع و همچنين عکس العمل سریع زمین لرزه است که قابلیت رهگیری، پایش و مواجهه با زمین لرزه بزرگ احتمالی در تهران را برای مدیریت بحران شهر فراهم می کند.

فعالیت این سامانه ها ميزان خسارت و اسیب های اولیه و ثانویه زلزله را کاهش می دهد. ۱۴ نقطه تهران به سامانه تخمین خسارت مجهز شده است تا عملیات نجات با اولویت ویراني های شدید انجام شود.

رهگیری زلزله با سامانه جدید

ایستگاه شتاب نگاری سامانه هشدار سریع زمین لرزه شهر تهران- محل نصب( در حال فعالیت):محدوده دماوند

فرآیند تکمیل پازل« پایش سه زمانه زلزله » در پایتخت استارت خورد. این سامانه امکان تصویرسازی از وضعیت شهر قبل، حین و بعد از وقوع زمین لرزه بزرگ را برای نیروهای مدیریت بحران شهر تهران فراهم می کند.به گزارش« دنیای اقتصاد»، سازمان پيش‌گيري و مدیریت بحران شهر تهران، متولی افزایش تاب آوری پایتخت دربرابر زمین لرزه و سایر حوادث غیرمترقبه از یک سو و مسئولیت مدیریت بحران و امداد رسانی را بعد از بحران از سوی ديگر دارد. این سازمان طی همه سال های گذشته و به خصوص بعد از وقوع زلزله سال ۹۶، به شکل ویژه مسوولیت پیشبرد این دو ماموریت را برای ایجاد آمادگی در زمان زمان وقوع زلزله بزرگ( بیش از ۷ ریشتر) بر عهده داشته است.

در همین راستا، در حال حاضر تجهیز پایتخت به یک مجموعه شبکه و دو مجموعه سامانه مرتبط با زلزله های در پیش را در دستور کار قرار داده است. این مجموعه شامل یک شبکه شتاب نگار و دو سامانه هشدار سریع و سامانه پاسخ سریع و تخمین خسارت می شود. در واقع این سه مجموعه، اجزای اصلی پازل پایش سه زمانه زمین لرزه های آتی پایتخت را تکمیل می کنند که هر یک از سه جزء، به ترتیب مربوط به زمان وقوع ، زمان پیش از وقوع( چند ثانیه) و بلافاصله بعد از وقوع زمین لرزه هستند.در شبکه لرزه نگاری بيش ترین استفاده ثبت خردلرزه ها است و اطلاع از این که کجا و با چه بزرگایی زمین لرزه رخ داده و البته استفاده آکادمیک هم دارد.

همچنين در حوزه خطرپذیری لرزه ای، در بررسی مشخصات پوسته زمین و شرایط ساختگاه و شناسایی گسل های پنهان از ظرفیت این دستگاه استفاده می شود.علاوه بر این، سامانه هشدار سریع در زمان هشدار قبل از وقوع موج دوم زمین لرزه کاربرد دارد. به اینصورت که در سامانه هشدار سریع از طريق شتاب نگارهایی که اطراف شهر نصب میشوند امواج P( موج اولیه) و S( موج ثانویه) زمین لرزه که با سرعت های متفاوتی از کانون زلزله به سمت سطح زمین حرکت می کنند، مشخص می شود. در صورتیکه بتوان موج زلزله را در خارج از تهران و در کانون وقوع آن ثبت و از طريق ابزاری به سرعت به مرکز مخابره کرد، در اینصورت زمانی بین چند ثانیه تا چند ده ثانیه به مراکز دریافت کننده فرصت می دهد تا اقدامات لازم را انجام دهند.

مطابق با اعلام رحیم نوروزی، کارشناس مسئول سامانه های زمین لرزه سازمان پيش‌گيري و مدیریت بحران شهر تهران اکنون چهار دستگاه از مجموعه سامانه هشدار سریع در حوالی شرق استان تهران( محدوده گسل مشاء، جاده هراز، سد لار و...) نصب شده است. در عین حال، ۲۲ دستگاه هشدار سریع دیگر نیز از کشورهای سوییس و انگلیس خریداری شده و بزودی تا پایان امسال در نقاط جنوبی، شمالی و غرب خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود. اگرچه باتوجه به خریداری این ۲۲ دستگاه، امکان نصب این دستگاه ها وجود دارد اما به علت بارش های زمستانی در ارتفاعات حوالی شهر تهران فعلاً از نصب آن ها خودداری شده است.

این کارشناس در توضیح علت نصب سامانه های هشدار سریع در حوالی شهر تهران و نه درون محدوده پایتخت، به دو عامل مهم اشاره کرد؛ عامل نخست به محل قرارگیری گسل های اصلی شهر تهران باز می گردد. باتوجه به آنکه گسل های اصلی شهر تهران، در خارج از محدوده پایتخت واقع شده اند بدین ترتیب این دستگاه ها نزدیک گسل های اصلی نصب شده اند. عامل دوم به نحوه کارکرد این دستگاه بازمی گردد. از آنجاکه موج اولیه زمین لرزه به وسیله گسل های اصلی شهر تهران اغلب از خارج شهر شکل می گیرد، کارکرد این سامانه به نحوی است که در فاصله بروز موج اولیه و ثانویه، هشدار پیدایش موج ثانویه را می دهد و داخل شهر تهران مهلت برای انجام برخی اقدامات در کوتاه مدت قبل از امدن موج دوم( که منجر به تخریب اصلی در هنگام وقوع زمین لرزه می شود) بوجود می آید. در نتیجه این سامانه در جوار گسل های اصلی در خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود و بعد از وقوع موج اولیه، هشدار سریع را قبل از وقوع موج ثانویه در محدوده اصلی شهر، اعلام می کند. ان طور که نوروزی کارشناس سازمان مدیریت بحران اعلام کرده تعداد اصلی موردنیاز برای شهر تهران از این سامانه معادل ۵۰ دستگاه در قالب یک برنامه چهارساله پیش بینی شده است. اما در افزایش تعداد دستگاه های هشدار سریع، موضوعاتی مثل تحریم، واردات تجهیزات و منابع ارزی لازم برای خریداری آن ها نیز از جمله موضوعات تاثیرگذار بر روند تحقق این برنامه است.

اما قطعه ديگر این پازل سه زمانه، به مجموعه سامانه« پاسخ سریع و تخمین خسارت» مربوط می شود. سامانه پاسخ سریع برای مراکز حیاتی عرضه کننده خدمات به شهر تهران که نوع خدمت آن ها دربرابر زمین لرزه مخاطره انگیز است، به کار می رود ، به طوریکه بلافاصله پس از هشدار سریع، این سامانه فعال می شود. به طورمثال ، جریان گاز در لوله های توزیع، به محض واکنش هشدار سریع، از طريق اعلام پاسخ سریع، قطع می شود از آنجاکه بعد از اعلام هشدار سریع، زمان طلایی حدود ۵ تا ۱۰ ثانیه است، این سامانه در همان زمان میتواند با اعلام هشدار به مراکز ارائه خدمات حیاتی به شهر، به سرعت از بروز حوادث ثانویه در شهر همچون انفجار ناشی از گاز جلوگیری کند. در واقع وقتی شدت موج زلزله از حدی گذشت که می تواند برای آن تاسیسات مخرب باشد، دستور قطع را صادر می کند که این روند می تواند به صورت اتوماتیک انجام شود.مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در حال حاضر تجهيزات مربوط به سامانه پاسخ سریع نیز خریداری شده و در مسیر تکمیل قرار دارد.به گفته نوروزی، زمان دقیق اعلام هشدار سریع قبل از وقوع زمین لرزه اصلی به کانون اصلی وقوع زمین لرزه بستگی دارد.وی دراین باره توضیح داد:زمان اعلام هشدار سریع به کانون زمین لرزه نسبت به این دستگاه ها به عنوان دستگاه های پایشی و شهر تهران بستگی دارد. به طورمثال در زمین لرزه سال ۱۳۹۴ فیروزکوه با بزرگای ۶/ ۴، چهار دستگاه شتاب نگار سامانه هشدار در بخش شرقی گسل مشا نصب و بصورت آزمایشی فعال بود که چیزی حدود ۲۰ ثانیه زمان هشدار داد. همین زمان می توانست در صورت شدید بودن زلزله و همچنین راه اندازی کامل سیستم در کاهش تلفات احتمالی موثر باشد.

وی افزود :امکان دارد یک زلزله در زیر تهران اتفاق بیفتد و عملا فاصله بین موج S و P( موج اولیه و موج ثانویه) آن قدر نیست که زمان مناسب برای انجام اقدامات مؤثر داشته باشیم. هر چه زمان کم تر باشد تنها بکار سیستم های قطع خودکار می آید. شبیه آنچه اکنون شرکت گاز در حال نصب آن است یا ديگر شریان های حیاتی در حال بررسی آن هستند. مطابق با بررسی، کارکرد اصلی و نهایی سامانه هشدار سریع زمین لرزه، اعلام هشدار عمومی به تمامی شهروندان در قالب به صدا درآمدن آژیر، اعلام خبر در تلویزیون یا رادیو برای انجام واکنش بموقع و سریع از سوی آنها است. اما در حال حاضر کارکرد نهایی این سامانه راه اندازی نشده است.مطابق با اعلام نظر مسوولان و کارشناسان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در مقطع کنونی یک نقطه ضعف اساسی در استفاده از کارکرد اصلی این سامانه وجود دارد.به نظر می رسد ترس مسوولان از نحوه واکنش شهروندان به اعلام عمومی احتمال وقوع زلزله ناشی از فعال شدن آژیر متصل به سامانه تاکنون مانع از استفاده از کارکرد اصلی این سامانه شده است. به گفته آنها، بدون ایجاد آمادگی و آموزش لازم در زمان اعلام وقوع زلزله، واکنش نامناسب شهروندان نه تنها کمک کننده نیست بلکه می تواند آسیب های ناشی از وقوع زلزله را به سطح بالاتری افزایش دهد.

به گفته نوروزی، در حال حاضر بخش عمده کشورهای توسعه یافته اگرچه به این سامانه مجهز هستند اما فقط در ژاپن، استفاده از این سامانه به صورت اعلام عمومی امکان پذیر شده است، چراکه در این کشور، تمامی آموزش های لازم برای ایجاد آمادگی در شهروندان انجام شده است.وی معتقد است:لازم است این آمادگی در مردم وجود داشته باشد تا از بروز واکنش های نا بهنجار و زیان بار جلوگیری شود. ممکن است این اطلاع حتی اگر تکان خفیف هم باشد منجر به ترس و حتی تلفاتی بیشتر از زلزله اصلی شود. لازم است کار فرهنگی بلندمدت در این زمینه صورت بگیرد و ارتقای سطح آگاهی های مردم در دستور کار قرار گیرد. باید زیرساخت لازم در صداوسیما و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات فراهم شود تا در سریع ترین زمان پیغام هشدار در اختیار مخاطبان قرار گیرد. به موازات زیرساخت های مربوط به امکان اطلاع رسانی و هشدار از طريق تابلوهای ترافیکی یا تلویزیون های شهری یا آژیر، فراهم شود.

سامانه تخمین خسارت نیز دقیقا در زمان پس از وقوع زمین لرزه و برای جلوگیری از افزایش ميزان خسارت ها کاربرد دارد. نوروزی درباره کارکرد این سامانه توضیح داد:در سیستم سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زمین لرزه، همانطور که از نامش پیداست پس از رخداد زمین لرزه دستگاه شتاب نگار نصب شده حداکثر شتاب رسیده به دستگاه را ثبت می کند. در واقع نشان دهنده شدتی است که به منطقه وارد شده. وقتی زلزله رخ می دهد تا رسیدن موج به منطقه دیگر ممکن است ضعیف یا شدیدتر شود. هر چه تعداد این دستگاه ها بیشتر باشد تصویری که از شدت زلزله به دست می آید در مناطق مختلف تهران تصویر کامل تری است. می توانید شدت تخریب زمین لرزه در مناطق گوناگون را بدست آورید و براساس اطلاعات ساختمانی یا جمعیتی آن منطقه مدیریت بحران بهتری داشته باشید.

مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، مکان یابی برای نصب سامانه های تخمین خسارت هم به دو عامل اصلی بستگی دارد. عامل نخست فرسودگی تراکم جمعیتی مناطق است و عامل ديگر به جنس خاک هر منطقه مربوط می شود. مطابق با بررسی های انجام شده با توجه به این دو عامل، مناطق اولویت دار برای نصب دستگاه های تخمین خسارت که احتمال ورود اسیب و خسارت بیشتر بعد از وقوع زمین لرزه را دارند، تعیین می شود.درحال حاضر ۱۴ ایستگاه مجهز به سامانه تخمین خسارت در شهر تهران فعال هستند که با توجه به دو عامل اصلی، در مناطقی از شهر تهران توزیع شده اند. نصب این دستگاه ها سبب می شود تا بلافاصله پس از وقوع زلزله، تصویر روشن و دقیقی از میزان و حجم خسارت وارد شده به مناطق به دستگاه های مسوول امدادرسانی در شهر تهران ارائه شود.کارشناس سازمان مدیریت بحران شهر تهران معتقد است:در زلزله هایی که خارج از شهر تهران اتفاق می افتد سامانه هشدار سریع می تواند در کاهش تلفات و جلوگیری از حوادث ثانویه مثل آتش سوزی ها موثر باشد.

در سامانه تخمین خسارت و تلفات زمین لرزه هم میتواند کمک کند. تجربه زلزله بم نشان داد که گذشت زمان و دیر آگاه شدن مسوولان از مشخصات و ابعاد حادثه میتواند باعث افزایش تلفات شود. اگر به فاصله چند دقیقه پس از زمین لرزه مرکز استان و همچنين استان های معین از حجم و ابعاد خرابی های زمین لرزه آگاه می شدند می توانستند زودتر امداد رسانی کنند. در سیستم های سنتی این آگاه سازی زمان بر و نیازمند سازمان دهی و اعزام تیمهای ارزیاب است و همین نقش و اهمیت سامانه یاد شده را نشان می دهد. مدیران شهری پایتخت معتقدند به کارگیری مجموعه پازل پایش سه زمانه زلزله پایتخت، سبب می شود شهر تهران در زمان واقعی به وقوع زمین لرزه عکس‌العمل مناسب نشان دهد. به این معناکه در همان لحظه وقوع زلزله، بدون تاخیر در حد چندثانیه، امکان عکس العمل مناسب بوجود آید.

این کارشناس با اشاره به تجربه دیگر کشورها در استفاده از این تجهيزات، بیان کرد :در کشورهای پیشرو استفاده از شتاب نگارها را در قالب یک سری سامانه ها و سیستم ها در دو حوزه تعریف کرده اند؛ اولا تجهيزات شتاب نگار را ارتقاء داده به طوری که توانایی ارسال برخط اطلاعات را داشته باشد و هم زمان حقیقی را در نظر بگیرد یعنی به محض رخ داد سانحه در کسری از ثانیه اطلاعات به مرکز منتقل می شود. دوم این که نقش فرد و کارشناس در حین زمان وقوع حادثه یا قبل از آنرا کم کرده و سیستم ها ديگر با شخص کار نمی کند، بلکه در قالب سامانه قرار گرفته است. مثل سامانه تخمین خسارات زمین لرزه، سامانه هشدار سریع و سامانه های دیگری که در این حوزه وجود دارد. خروجی سیستم بصورت خودکار و در همان دقایق نخست به مدیران بحرانی که از قبل تعریف شده است، ارسال می شود. وی تأکید کرد:در حوزه بحران تنها سامانه های هشدار سریع را نداریم. این ابزار تنها یکی از ابزارهای لازم است. هدف ما تنها اخطار نیست. زمانیکه زمین لرزه روی می دهد می خواهیم بدانیم کدام بخش شهر بيش ترین شدت را داشته است تا تیمهای نجات اعزام شوند. هم ظرفیت امداد و نجات محدود و هم ظرفیت واکنش سریع محدود است. باید قبول کنیم که برای زمین لرزه شدید امادگی صد در صد وجود ندارد. به همین خاطر نیاز است همین امکانات حداقلی برای حوزه مدیریت بحران و امداد و نجات در جایی که بيش ترین خسارت و تلقات را دارد، تخصیص یابد. برای رسیدن به این مقصود سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زمین لرزه را داریم که چند وقت پیش بعضی از ایستگاه هایش افتتاح شد.

نوروزی در عین حال بیان کرد:ایستگاه های این سامانه داخل تهران در منطقه های گوناگون شهر پراکنده هستند در صورت وقوع سانحه بصورت زمان واقعی اطلاعات ایستگاه محل در سامانه قرار می گیرد و نقشه ای از شدت سانحه، ميزان تلفات با مقایسه اطلاعات ساختمانی و بانک های اطلاعات جمعیتی تهیه می شود که میتواند به مدیران بحران کمک کند تا در ساعتهای اولیه تصویر درستی از حادثه و تخصیص منابع داشته باشند. وی بیان کرد :تمام این ابزارها قسمتی از نیاز سیستم عملیاتی را تامین کند. ولی این که بخواهیم بگوییم این سامانه ها چند درصد از کل فرآیند مدیریت بحران است، باید اول کل این فرآیند معلوم شود بعد وزن این بخش نسبت به سایر بررسی شود.

مطالعه ای که جایکا( آژانس همکاری های بین المللی ژاپن) چند سال قبل در مورد کاهش خطرپذیری شهر تهران انجام داد اولویت هایی برای ما تعيين کرد. یکی از اولویت ها ایجاد سیستم پاسخ اضطراري و ارتقای ظرفیت سازی مدیریت بحران از طريق نصب همین سامانه ها بود. این سیستم ها در کشورهای پیشرو در حوزه مدیریت بحران نصب و عملیاتی است، پس موثر هستند. به گفته وی، ایجاد هم افزایی و هماهنگی بین سازمان ها و مراکز مرتبط را آغاز کردیم. رسیدن به تمام اهداف ترسیم شده یک فرآیند است. شروع کار با مؤسسه ژئوفیزیک بود. در سال های قبل در زمینه تبادل اطلاعات اقدامات خوبی صورت گرفته است. پس از آن با شرکت گاز و مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازی همکاري هایی را شروع کردیم. دنبال این هستیم تا سازمان های ديگر را هم پای کار بیاوریم. امیدواریم تا این همکاري ها شکل عملیاتی بخود بگیرد تا شاهد باشیم و ادعا کنیم تهران، شهر الگو و پیشرو در کاهش خطرپذیری است. اما همان گونه که اشاره شد نیازمند هم افزایی بین سازمانی و انجام اقدامات تکمیلی در دیگر قسمت های کاهش خطرپذیری لرزه ای هستیم.