بررسی اقدامات غیرقانونی دفترخانه‌های ازدواج در ثبت شروط ضمن عقد

ازدواج در تفکر خانواده‏های ایرانی تکلیفی است که بر هر دختر و پسر جوانی واجب است و پس از رسیدن به سن ازدواج فشار خانواده‏ها بر فرزندان برای جلوگیری از مجرد ماندن افزایش می‏یابد اما گاهی به‌خصوص در مورد دختران ترس از ازدواج به دلیل محرومیت‏هایی است که پس از آن برای‌شان به‌وجود می‏آید. زنان پس از ازدواج حق تحصیل، کار، انتخاب مسکن، خروج از کشور و... را ازدست می‏دهند و با توجه به رسانه‏ای شدن مشکلاتی که برای زنان ورزشکار به‌وجود آمد، تامل در مورد حقوق از دست رفته پس از ازدواج افزایش یافت.

عده‏ای از فعالان حقوق زنان معتقدند قوانین ازدواج منطبق با خانواده‏ های سنتی است که نقش زن و شوهر به صورت سنتی تعیین می‏شد اما با تحول ساختار خانواده این قوانین به‏روز نشد. هرچند به لحاظ حقوقی بعد از ازدواج محدودیت‏هایی برای زنان به‌وجود می‏آید اما قانون اجازه داده زوجین در مواردی که با یکدیگر توافق کرده‏اند برخی از این حقوق را در عقدنامه قید کنند. برای مثال وکالت در طلاق، وکالت در خروج از کشور، حضانت فرزندان، اشتغال، تحصیل، تعیین مسکن، اجازه عمل جراحی در صورت توافق زوجین هنگام عقد یا پس از آن به زن داده می‏شود. مواردی زیادی از محروم شدن زن از کار پس از ازدواج توسط شوهر وجود دارد و حتی عمل جراحی غیرضروری بدون امضا پدر و شوهر انجام نخواهد شد.

مشکل از جایی آغاز می‏شود که با همان قانونی که به اندازه جاری شدن عقد میان زوجین معتبر است، برخورد سلیقه‏ای انجام می‏شود. زوجینی که با توافق یکدیگر و رضایت هر ۲طرف هنگام ازدواج به دفاتر ازدواج مراجعه می‏کنند و یا پس از عقد برای ثبت آن‏ها به دفاتر اسناد رسمی مراجعه می‏کنند، برخی سردفتران از ثبت آن خودداری می‏کنند. در برخی موارد سردفتر‏ها شروع به نصیحت زوجین برای جلوگیری از ثبت این شروط می‏کنند و با جملاتی مانند «این حرف‏ها زمان عقد شگون ندارد» سعی در خودداری از ثبت آن‏ها می‏کنند، گاهی حتی بعضی از دفاتر ازدواج یا اسناد رسمی برای اضافه کردن این شروط درخواست مبلغ اضافه‏تر می‏کنند.

از ازدواج می‏ترسیدم

«ناهید» یکی از زنانی است که پیش از ازدواج شروط ضمن عقد را با رضایت همسرش هنگام عقد دریافت کرد و اکنون ۳۲سال دارد. او در این رابطه به ابتکار می‏گوید: «من و همسرم سال۸۷ عقد کردیم، در آن زمان هنوز به اندازه حالا همه در مورد شروط ضمن عقد اطلاعات نداشتند و هنگامی که متوجه شدند توانسته‏ام دفتردار را راضی به نوشتن شروط ضمن عقد کنم، تعجب کردند. آن موقع در ازای نگرفتن مهریه و با توضیحات برای دفتردار توانستم این شروط را در عقدنامه اضافه کنم اما یکی دیگر از دوستانم که چند سال پس از من ازدواج کرد این شروط را هنگام عقد مطرح نکرد.»

این شهروند توضیح می‏دهد: «هنگام عقد دوستم با او در مورد اهمیت شروط ضمن عقد صحبت و به او پیشنهاد کردم حداقل حق طلاق را بگیرد، اما به دلیل اینکه خانواده خودش و همسرش تعصب زیادی داشتند حتی آن را مطرح نکرد و با مهریه سنگین و به طور کاملا سنتی ازدواج کرد. اکنون به مشکل برخورده‏اند و همسرش او را کاملا تحت کنترل قرار داده و حتی نمی‏تواند با دوستان نزدیکش ارتباط داشته باشد، من هم به صورت پنهانی با او در تماس هستم. او در تلاش است با راضی کردن همسرش در ازای بخشیدن مهریه، حق طلاق دریافت کند. چند روز پیش که توانسته‏ بود با زحمت زیاد شوهرش را راضی کند به ۲دفتر اسناد رسمی مراجعه کردند که هر ۲مدعی شدند فقط در صورتی این شرایط را ثبت می‏کنند که یکی از اعضای خانواده زن حضور داشته باشد.

مادر دوستم حاضر به آمدن نشده بود و من آدرس دفترخانه‏ای که بدون سنگ‏اندازی این شروط را ثبت کنند، از یکی از وکلا پرسیدم. آن‏ها نتوانستند همان روز به دفترخانه مراجعه کنند و نمی‏دانم دیگر چه زمانی بتواند شوهرش را راضی کند دوباره برای ثبت حق طلاق به دفترخانه مراجعه کنند. خودم از اینکه هنگام ازدواج شروط ضمن عقد را مطرح و ثبت کردم اصلا پشیمان نیستم و اگر دوباره نیز به عقب برگردم درصورتی که این شروط وجود نداشته باشد از ازدواج می‏ترسم و هرکس کمی با این مشکلات آشنا باشد هنگام ازدواج بی‏گدار به آب نمی‏زند.»

تو مرد نیستی

«ناهید» می‏گوید: «از نظر قانونی دفترخانه ‏ها اجازه چنین کاری ندارند و باید شروط را ثبت کنند اما از این کار سرباز می‏زنند. گاهی بعضی از سردفترها به آقایانی که به همراه همسران‌شان برای شروط ضمن عقد مراجعه می‏کنند، می‏گویند تو مردی که می‏خواهی امور زندگی‏ات را بدهی دست خانم‌ات؟» 

در این میان، هدی عمید، وکیل پایه یک دادگستری درباره اهمیت شروط ضمن عقد به «ابتکار» می‏گوید: «ساختار خانواده از ۵۰سال پیش تاکنون تغییر زیادی کرده است و نقش مرد از نان‏آور بودن و زن از انجام کارهای خانه و بچه‏داری تغییر زیادی کرده است اما ساختار قانون فعلی متناسب همان خانواده ۵۰سال پیش است و با تغییرات ساختار خانواده، به‏روز نشده است اما همین قوانین فعلی این امکان را می‏دهد که هنگام عقد یا پس از آن شروطی که مغایر با قوانین آمره و شرع نباشد را به عقدنامه افزود و قرارداد حقوقی ازدواج را براساس نیازهای جامعه و خانواده خود تنظیم کند.»

ثبت حداقل ۲شرط وکالت در دفاتر

به گفته عمید، «اگر زنی فکر می‏کند اجازه انتخاب شغل یا ادامه تحصیل که پس از ازدواج در دست همسر اوست، ایجاد محدودیت می‏کند و یا مردی معتقد است که مهریه تبعیض علیه آن‏ها است، می‏تواند از شروط ضمن عقد استفاده کند. شروط ضمن عقد طبق قاعده باید در انتهای عقدنامه و در قسمت «سایر شرایط» و با الفاظ دقیق و حقوقی ذکر شود. تمام شروطی که هنگام عقد به صورت ذکر شده در عقدنامه قید شوند لازم‏الاجرا هستند اما به دلیل اتفاقاتی که چند سال اخیر رخ داده و واکنش‏هایی که برخی قضات یا اداره گذرنامه نشان داده‏اند، وکلا پیشنهاد می‏کنند حداقل ۲شرط وکالت در طلاق و وکالت در خروج از کشور در دفاتر اسناد رسمی نیز ثبت شود.»

این وکیل پایه یک دادگستری با اشاره به اینکه اگر این شروط حتی در هنگام عقد نیز ثبت نشده‌اند هر زمان بعد از عقد می‏توان اقدام به ثبت آن‏ها کرد، می‏گوید: «افرادی که پس از عقد تصمیم به ثبت این شروط می‏گیرند الزاما باید به دفاتر ثبت اسناد رسمی مراجعه کنند زیرا دفاتر ازدواج مجاز به افزودن چیزی به عقدنامه نیستند.»

حوصله دردسر نداریم 

وی درباره سنگ‏اندازی‏هایی که دفترداران برای ثبت این شروط هنگام مراجعه زوجین به آن‏ها می‏کنند، ادامه می‏دهد: «گاهی برخی از دفاتر اسناد رسمی از ثبت این شروط خودداری می‏کنند و به داماد یادآوری می‏کنند که آیا می‏داند چه کاری دارد انجام می‏دهد؟ گاهی شروع به نصیحت می‏کنند و به آقایان می‏گویند شما می‌توانستی هر وقت می‏خواهی همسرت را طلاق بدهی، الان او هم می‏تواند هر زمان خواست طلاق بگیرد و او را دچار تعارض می‏کنند. اگر با این دفترخانه‏ها صحبت کنیم، می‏گویند اگر این شروط را ثبت کنیم ممکن است اگر زوج به مشکل خوردند، مرد بیاید و بگوید چرا این شروط را ثبت کردید و من راضی نبودم یا اگر طرفین درخواست ابطال سند را داشته باشند که ابطال این اسناد بسیار ضعیف است، دفترخانه را به دادگاه می‏کشند و ما حوصله دردسر نداریم.»

عمید توضیح می‏دهد: «گاهی حتی در دفاتر اسناد رسمی و یا ازدواج راهنمایی‏های غلط می‏کنند و می‏گویند حتی اگر این شروط ثبت شوند اعتبار قانونی ندارند و یا متنی که زوج با هماهنگی وکیل آماده کرده است را دست‏کاری می‌کنند و کلمات را طوری تغییر می‏دهند که از اعتبار آن کاسته شود یا درخواست حضور ۲شاهد از خانواده خانم هنگام ثبت شروط ضمن عقد را می‏کنند که غیرقانونی است. حتی گاهی دفاتر اسناد رسمی و یا ازدواج با ادعای اینکه این اسناد پیچیده است درخواست مبلغ اضافه‏تری را بابت ثبت می‏کنند که نباید پرداخت شود.»

در صورت خودداری دفتردار چه کار کنیم؟

این وکیل پایه یک دادگستری در پاسخ به این سوال که در مقابل اقدامات غیرقانونی دفترداران، زوجین چه اقداماتی می‏توانند انجام دهند، می‌گوید: «طبق ماده۳۰ قوانین دفاتر اسناد رسمی و کانون سردفتران و دفتریاران، این دفترخانه‏ها موظف به تنظیم اسنادی هستند که مراجعان درخواست می‏کنند مگر اینکه در تعارض با قوانین کشور باشد که در آن صورت نیز مکلف‏اند دلیل خودداری را به‌طور کتبی به مراجعه‌کننده اعلام کنند که همان کاغذ کتبی می‏تواند مبنای شکایت از دفترخانه‏ها قرار گیرد. با این توضیح که باید به دفتر نظارت و بازرسی کانون سردفترداران و دفتریاران مراجعه و شکایت کنند.»

وی با بیان اینکه روزبه‏روز خودداری سردفتران از ثبت این شروط کاهش می‏یابد، ادامه می‏دهد: «در چند سال اخیر آنچه از مراجعان و تماس با دفترداران دریافته‏ام این بوده است که با افزایش زوج‏هایی که مطالبه‏گر شروط ضمن عقد هستند، دفاتر اسناد رسمی نیز آشنایی بیشتری با این شروط پیدا کرده‏اند و میزان مخالفت آن‏ها با ثبت این شروط کاهش یافته است اما بهترین توصیه‏ای که می‏توانیم به زوج‏های در شرف ازدواج کنیم این است که پیش از مراجعه به دفترخانه از اینکه این شروط را ثبت می‏کنند، اطمینان حاصل کنند. همچنین متن موردنظر را با مشورت یک وکیل تنظیم کنند.»

همه این اظهارات درحالی است که افزایش سن ازدواج و همچنین آمار طلاق در کشور نشان‌دهنده این موضوع است که قوانین قدیمی نیاز به اصلاح دارند و اگر قوانین بتواند حمایت بیشتری از هر کدام از زوجین هنگام ازدواج و طلاق داشته باشد، آسودگی بیشتری برای شروع زندگی مشترک حاصل خواهد شد و به دنبال آن روند ازدواج را تسهیل خواهد کرد. ضمن اینکه از آنجایی که خودداری دفترخانه‌ها از ثبت شروط ضمن عقد اقدامی غیرقانونی است به‌نظر می‌رسد دستگاه‌های نظارتی در این زمینه کار خود را به‌خوبی انجام نداده‌اند که همین نیز جای تامل و بررسی از سوی آنها دارد.

نیلوفر اثنی‌عشری