ریال، روبل و لیر در برابر دلار

با نزدیک شدن به موعد مرحله دوم تحریم‌های امریکا علیه ایران که در آن به‌ صورت عمده فروش نفت را هدف گرفته است، ایران و همپیمانانش در منطقه و جهان درحال برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌هایی هستند که کمترین آسیب را از محدودیت‌های تحریم ببینند.

از یک سو ایران با کشورهای منطقه بخصوص آنها که از تحریم امریکا لطمه دیده‌اند، همچون روسیه و ترکیه به مذاکره نشسته است تا برای مقابله با آثار منفی تحریم آماده شود در سوی دیگر نیز کشورهای اروپایی برای تداوم همکاری‌های خود با ایران سیستمی را طرح‌ریزی کرده‌اند که از تحریم‌های ثانویه امریکا متأثر نشوند.

دراین بخش یکی از ابزارهای مهم امریکا برای فشار به سایر کشورها بهره‌مندی از سلطه دلار در مبادلات ارزی دنیاست که با منع مبادلات دلاری مناسبات اقتصادی یک کشور با سایر کشورها را دچار مشکل اساسی می‌کند. درهمین زمینه یکی از راهکارهایی که برای پایان دادن به سلطه جهانی دلار ارائه و از سال ۲۰۰۱ میلادی در دستور کار کشورها قرار گرفته انعقاد پیمان‌های پولی دو یا چند جانبه است.

پیمان پولی توافقی است که کشورها برای تسهیل تجارت و برداشتن موانع انتقال ارز بین خود امضا می‌کنند تا به‌ جای استفاده از ارزهای دیگر همچون دلار و یورو، از پول ملی در صادرات و واردات خود استفاده کنند.

درهمین راستا، ایران نیز برای پیوستن به این نوع پیمان‌ها تلاش بسیاری کرده است. تلاشی که قدمت آن به دهه ۵۰ شمسی برمی گردد. براساس گفته‌های محمدجواد ایروانی عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، در سال ۱۳۵۰ ایران با چین قراردادی به امضا رساند که بر مبنای آن ریال و یوان پایه مبادلات تجاری دو کشور قرار گرفت که هیچ کف و سقفی نیز برای آن تعیین نشده بود.

دردوران پس از انقلاب نیزتلاش‌ها برای انعقاد پیمان‌های پولی ادامه داشت که با وجود امضای اولیه برخی از آنها هیچ‌کدام به مرحله عملیاتی نرسید. اما در سال گذشته با امضای توافق سوآپ لیر و ریال با ترکیه ایران به‌صورت رسمی به باشگاه پیمان‌های پولی وارد شد. با گشایش اولین اعتبار اسنادی (LC) توسط بانک ملی در ۲۷ فروردین امسال پیمان پولی دوجانبه میان ایران و ترکیه عملیاتی شد.

اما در آستانه اعمال تحریم‌های جدید، ایران گام عملی دیگری دراین زمینه برداشته است. درحالی که رؤسای جمهوری روسیه و ترکیه روز جمعه برای یک نشست سیاسی میهمان تهران بودند، درحاشیه این نشست به توافق‌های اقتصادی مهمی نیز دست یافته‌اند. به طوری که رئیس کل بانک مرکزی از سیاست‌ها و مذاکرات برای حذف دلار از مبادلات تجاری ایران و برخی کشورها خبر داده است.

براساس گفته‌های عبدالناصر همتی در جریان نشست سه‌جانبه ایران، روسیه و ترکیه، مذاکراتی درباره فروش نفت، خرید کالاهای اساسی، گسترش روابط بانکی و اقتصادی و در مجموع توسعه روابط تجاری و اقتصادی انجام شده است، یکی از محورهای مهم مذاکرات بین طرفین که همتی از آن سخن گفته به مبادله با پول‌های ملی طرفین با هدف حذف دلار برمی‌گردد.

بحث حذف دلار از روابط تجاری ایران مربوط به شرایط فعلی نیست و از حدود سه سال گذشته به‌طور جدی‌تری در دستور بانک مرکزی قرار گرفت؛ به گونه‌ای که مذاکراتی برای توسعه پیمان‌های پولی و انجام مبادلات با پول‌های ملی بین ایران و سایر کشورها بویژه بعد از برجام انجام شد و توافق‌هایی بین ایران با کشورهای اکوادور، چین، آذربایجان و مالزی برای ایجاد حساب‌های مشترک و حذف دلار شکل گرفت.

درصورتی که توافق سه کشور برای حذف دلار از مبادلات تجاری آنها به نتیجه برسد، بخشی از مشکل تحریمی که در راه است حل خواهد شد.

طبق برآورد کارشناسان اقتصادی درصورتی که ایران بتواند با هشت کشوری که بیشترین مبادلات بازرگانی را با آنها دارد پیمان دو جانبه یا چند جانبه پولی منعقد کند، حدود ۶۰ درصد از مبادلات ارزی ایران از دلار خارج و به پول‌های ملی وابسته می‌شود. مجموع مبادلات تجاری (واردات و صادرات) کشورمان با ۸ کشور چین، هند، کره جنوبی، ترکیه، امارات، تایوان، پاکستان و روسیه ۶۲.۶ میلیارد دلار طی سال ۹۶ بوده است که ۶۰ درصد مبادلات ۱۰۱ میلیارد دلاری را شامل می‌شود.

طرح بانک‌های مرکزی اروپا برای ادامه کار با ایران

درکنار اتفاقاتی که در منطقه می‌افتد، در قاره سبز نیز تلاش‌های بسیاری برای مقابله با تحریم‌های امریکا درحال انجام است. دراین باره یک شبکه خبری امریکایی می‌گوید اروپایی‌ها برای استفاده از بانک‌ها و شرکت‌های کوچک خود برای ادامه تعامل با ایران، تصمیماتی گرفته‌اند و بانک‌های مرکزی آنها هم قصد دارند مسیر مالی را به سمت ایران باز نگاه دارند. شبکه خبری امریکایی «ان‌بی‌سی نیوز» گزارش داده است از آنجا که بانک‌های تجاری اروپا از بیم تحریم‌های امریکا، معامله با ایران را متوقف می‌کنند، کشورهای اروپایی در حال بررسی گزینه استفاده از ظرفیت بانک‌های مرکزی خود برای انتقال پول به ایران هستند و گمانشان این است که ترامپ پای خود را تا خط تحریم بانک‌های مرکزی کشورهای اروپایی، پیش نمی‌گذارد.

ان‌بی‌سی نیوز در خصوص جزئیات طرح اروپایی‌ها برای دورزدن تحریم‌های ایران با استفاده از بانک‌های مرکزی خود هم حرف‌هایی دارد. در این گزارش آمده که اروپایی‌ها برای ادامه تعامل اقتصادی با ایران، شرکت‌ها و بانک‌های کوچکی را انتخاب کرده‌اند که هیچ ردپایی در امریکا ندارند و می‌توانند در ازای بهره بردن از منافع اقتصادی کار با ایرانیان، ریسک تحریم‌های امریکا را قبول کنند.

بر اساس طرح پیشنهادی موجود، بانک‌های کوچک محلی، وظیفه تأمین مالی شرکت‌های کوچک و متوسط همکار با ایران را بر عهده می‌گیرند و هر از چند گاهی، بانک‌های مرکزی کشورهای اروپایی، تراکنش‌های مالی این بانک‌های کوچک را در قالب بسته‌های منسجم، برای بانک مرکزی ایران ارسال می‌کنند و تراکنش‌های متعدد مندرج در بسته موصوف پس از باز شدن در بانک مرکزی ایران، به سمت ذینفعان ایرانی می‌روند و بالعکس.

گام بعدی اروپا برای مقابله با تأثیرات تحریم‌های ضدایرانی امریکا، بحث ابزارهای انتقال مالی است. مهم‌ترین ابزار بین‌المللی در این حوزه، سوئیفت است که ترامپ به جدیت خواستار تحریم ایران از سوی آن است.

فرانسه، انگلیس و آلمان بارها از رئیس جمهوری امریکا خواسته‌اند که در صورت ادامه کار سوئیفت با ایران، به سمت تحریم این ابزار مهم مالی گام برندارد ترامپ اما تاکنون این درخواست‌ها را رد کرده است.