طبیعت را دستکاری کرده‌ایم، ابرها را نه!

موج جدید سیلاب‌های اخیر حالا با شدتی کمتر به خوزستان رسیده است. وضعیت اگرچه در برخی استان‌ها به حالت پایدار رسیده و تلاش‌ها برای عادی شدن شرایط ادامه دارد، اما زنگ خطر هشدار‌ها باعث تخلیه برخی شهرهای استان خوزستان شده است. تلفات و خسارت‌ها اگرچه کام مردم را تلخ کرده، اما افزایش حجم آب سدها و رودخانه‌ها، یک سال پر آب را نوید می‌دهد. برخی‌ها البته همچنان درگیر شایعات و اخبار رسمی و غیر رسمی و حدس و گمان‌هایی هستند که در این مدت، بازار رسانه‌های مجازی را داغ کرده بود.

جدی‌ترین سؤال این روزها، اما به موج خبرسازی‌هایی برمی‌گردد که قرار است سیلاب‌های اخیر را فراتر از نیروی طبیعت که به دستکاری‌های بشری ربط دهد. خیلی‌ها ناآگاهانه از جریان‌هایی پرده بر می‌دارند که این اتفاقات را سازماندهی کرده‌اند، درحالیکه بارش‌های اخیر به‌طور کم سابقه نه فقط کشور ما که بخش‌های زیادی از خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داده و یک جریان کاملاً طبیعی محسوب می‌شود. محمد درویش، فعال محیط زیست در این زمینه به سؤالاتی پاسخ می‌دهد که ذهن بسیاری را به خود مشغول کرده است.

آیا سیل اخیر ناشی از دستکاری ابرهاست؟

خیر مطلقاً چنین چیزی نبود. این جریان در منطقه‌ای بزرگ رخ داد و در اسرائیل، عراق و افغانستان هم تلفات زیادی داد. حتی امریکا هم الان درگیر سیل وحشتناکی است که تاکنون ۹/۲ میلیارد دلار به حوزه‌های درگیر خسارت وارد کرده است. درجریان این سیل در ایران ۸۸ میلیارد مترمکعب آب در ۱۵ روز در زمین جاری شد، اما تلفات کمتر از ۷۰ نفر بود. این سیل دراسرائیل ۱۹ نفر و در افغانستان حدود ۸۰ نفر کشته داد و در عراق فقط بیش از ۱۰۰ نفر ناپدید شدند.این جریان از فلسطین تا شبه قاره هند را تحت تأثیر قرار داده است.

 آیا این حجم ازسیل طبیعی است؟

ما می‌توانستیم شدت تخریبی سیل را کاهش دهیم، اما این سیل در هر صورت اتفاق می‌افتاد. به‌خاطر بارندگی شدید در ۲۴ ساعت، در فرودگاه گرگان ۱۵۶ میلی متر بارندگی ثبت شد، جالب اینکه ۴ شهر ایران یعنی خرم آباد، یاسوج، همدان و گرگان برای نخستین بار در هفته اول فروردین، به‌عنوان پربارش‌ترین شهرها در بین ۱۰ شهر پربارش دنیا قرار گرفتند. درحالیکه در گذشته بندرت یک شهر خاورمیانه در این لیست قرار می‌گرفت و معمولاً رکورد در دست برزیلی‌ها و آرژانتینی‌ها بود و این در نوع خود یک رخداد بی‌سابقه است.

چرا در سال‌های گذشته چنین اتفاقی نیفتاد؟

سال گذشته در ایلام طی ۲ ساعت، ۱۶۰ میلی متر باران آمد، اما از آنجا که گستردگی باران زیاد نبود، فقط در ایلام خسارت به بار آورد. اما الان قلمرو بزرگی از شرق گلستان تا خوزستان درگیر این رخداد شده است. این اتفاق ناشی از یک جریان قطبی است که معمولاً به ایران نمی‌رسد که حالا رسیده است. با این همه اگر تاریخ دبی‌های سیلابی رودخانه کارون را نگاه کنید، می‌بینید که در طول نیم قرن اخیر، رکورد ۶ هزار و ۵۰۰ متر مکعب بر ثانیه هم ثبت شده، درحالیکه الان فقط ۲ هزار متر مکعب بر ثانیه بوده است. یعنی ما در گذشته چند برابر این رقم را هم تجربه کرده‌ایم.

خب میزان خسارت هم همین قدر بود؟

خیر، ما با ساخت سدها، رفتار طبیعی رودخانه‌ها را تغییر داده‌ایم و مردم پایین دست سدها، به خاطر احساس امنیت کاذبی که به همین خاطر پیدا کرده‌اند، آمادگی روبه‌رو شدن با سیل را ندارند. متأسفانه در رودخانه کارون به بستر نفوذ شده و به علت عدم لایروبی، آمادگی عبور چنین هجمی از سیلاب وجود نداشت.

سیستم‌های هشدار دهنده تاچه حد تأثیرگذار هستند؟

سیستم‌های پایش سیل در هیچ استان غربی جز سازمان آب و برق خوزستان وجود ندارد و به همین علت هم ما در خوزستان تلفات نداشتیم. پس می‌بینید که مؤثر است. جالب اینکه بیشترین تلفات در نقطه‌ای رخ داد که کمترین حجم بارندگی را داشت. من سیل دروازه قرآن شیراز را احمقانه‌ترین سیل جهان می‌دانم، سیلی که بر اثر تبدیل بستر یک رودخانه به خیابان اتفاق افتاد! می‌بینید که نباید قوانین طبیعت را دستکاری کرد.

در چنین شرایطی نباید مسئولان زیست محیطی هم حضور پررنگ داشتند؟

مردم انتظار دارند در چنین شرایطی در کنار وزیران و معاونان و فرماندهان نیروهای نظامی و زمانیکه حتی بی‌ربط‌‌ترین افراد هم در دل حادثه حضور دارند، از متولیان طبیعت هم تحلیل و اظهار نظر بشنوند. این سکوت مطلق مسئولان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها، سؤال برانگیز است. رئیس سازمان محیط زیست که معمولاً در همه مناسبات، اظهار نظر می‌کنند، حالا سکوت اختیار کرده‌اند. البته چند روز پیش ایشان به دریاچه ارومیه سفری داشتند و معتقد بودند که وضعیت امروز دریاچه ناشی از اقداماتی است که در طول این سال‌ها رخ داده است! البته من معتقدم، در عرصه‌هایی که سیل رخ داده نقش کلیدی بر عهده سازمان جنگل‌ها و مراتع است. حدود ۹۰ میلیون هکتار از وسعت کشور تحت مدیریت این سازمان است.

سازمان محیط زیست هم بر مبنای اصل پنجاهم قانون اساسی و همچنین به خاطر ابزارهای قانونی که در اختیار دارد، می‌تواند در این حوزه مؤثر باشد. اما متأسفانه هیچ خبری از سازمان جنگل‌ها هم نیست. تنها علی سلاجقه، رئیس اتحادیه انجمن‌های علمی منابع طبیعی و محیط زیست در این زمینه بیانیه داد و از هجمه سدسازها در ماجرای سیل اخیر بشدت انتقاد کرد.  در این بیانیه عملیات آبخیزداری نوین برای مهار هرز آب‌ها مورد تأکید قرار گرفت. یکی از موارد مورد توجه بحث دام‌ها و چرای مفرط بود که متأسفانه امکان زادآوری طبیعی را از درختان گرفته و اجازه نمی‌دهد در شمال و زاگرس، نهال‌های جوان پا بگیرند و براین اساس جنگل‌ها به سمت پیر شدن میل کرده‌اند.

الان از ۷/۱ هکتار جنگل در شمال، ۸۰۰ هکتار مخروبه است یعنی تنوع گونه‌ای در جنگل‌ها بویژه شمشادستان‌ها بشدت کاهش یافته است. یکی از مؤلفه‌های افزایش خسارات، کاهش شدید رویشگاه‌های جنگلی ما بود. مقام معظم رهبری هم برهمین مبنا تأکید داشتند که حتی یک درخت هم نباید برای ساخت حوزه علمیه قطع شود.

حمیده امینی فرد