شیرین‌نوازی که مجنونش نامیدند

شیوه ویولن‌نوازی او کاملاً ایرانی بود و سرپنجه‌های‌ شیرینش خیلی‌ها را مسحور می‌کرد. محجوبی را به‌واسطه شرح حال روزگارش و آنچه که بر او گذشت «رضای مجنون» می‌نامیدند؛ درباره جنونی که در اواخر عمر گریبانگیرش شد حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد اما شاید عشق، علاقه به هنر و موسیقی محجوبی شیدا را به وادی جنون کشانید.

روح‌الله خالقی اینگونه از استادش رضا محجوبی یاد می‌کند: «ممکن نبود به اصرار، او را به نواختن ساز مجبور کنند، چون در این صورت و بدون خداحافظی مجلس را ترک می‌کرد. در عین فقر، مستغنی بود، مکرر با لباس ژنده و موهای ژولیده از خیابان‌ها می‌گذشت تا جایی که دوستان به اصرار لباس نو بر تنش می‌کردند. ولی فردای آن روز لباس‌ها را به مستمندان می‌بخشید و مجدداً با همان وضعیت ظاهر می‌شد.» رضا محجوبی ۲۹ تیرماه ۱۳۳۳ درگذشت. پدرش میرزا عباسعلی پیشکار شاهزاده ارسلان خان ناصرهمایون سرپرست موزیک دربار مظفرالدین شاه بود و سکونت خانواده محجوبی در باغ این شاهزاده، موجب تشویق آنان به فراگیری موسیقی و باعث شد تا رضا و برادرش مرتضی از کودکی به موسیقی روی آورند. در۱۶سالگی با برادرش مرتضی محجوبی به نوازندگی و اجرای کنسرت‌های مختلف پرداختند. شهاب منا در همکاری مشترک با محمدرضا شرایلی کتاب «افسونگر نغمه‌پرداز» را با محوریت زندگی و معرفی هنر محجوبی نوشته و اطلاعات دست‌اولی درباره این هنرمند نسبتاً مهجور در اختیارمان می‌گذارد.

مجموعه دوجلدی کتاب «افسونگر نغمه‌پرداز» شرح حالی است از زندگی زنده‌یاد استاد رضا محجوبی؛ با توجه به فعالیت‌های اندک این هنرمند و حضور کمرنگ او در جامعه موسیقی این کتاب براساس چه مستنداتی جمع‌آوری شده است؟

مجموعه دوجلدی «رضا محجوبی: افسونگر نغمه‌پرداز»، تألیف مشترک محمدرضا شرایلی و بنده است که در سال ۱۳۹۶ توسط نشر خُنیاگر منتشر شد. این مجموعه در دو جلد تنظیم شده است؛ جلد اول به شرح حال و خاطرات درباره رضا محجوبی می‌پردازد و مطالب آن بر اساس تحقیق کتابخانه‌ای (گردآوردن مستندات مکتوب از کتب وجراید) و تحقیق میدانی (مصاحبه با افرادی که محضر رضا محجوبی را درک کرده‌اند و اکنون اکثرشان روی در نقاب خاک کشیده‌اند) گردآوری شده است. بخش دیگری از کتاب نیز به شرح حال شاگردان رضا محجوبی اختصاص دارد. در لوح فشرده همراه کتاب برای اولین‌بار ۸ اجرای صوتی از ویولن رضا محجوبی و ۷ اجرای صوتی از شاگردان او عرضه شده است و برای اولین‌بار درتاریخ موسیقی ایران نوازندگی اسطوره‌ای رضا محجوبی را به‌طور مستند نشان می‌دهد.

کتاب دوم به بررسی تاریخچه ویولن درایران و جایگاه رضا محجوبی در این تاریخچه، بررسی شیوه نوازندگی او براساس ۸ قطعه نوازندگی‌اش که در لوح فشرده کتاب اول گرد آمده، همچنین نت‌نگاری و شرح آثار رضا محجوبی و فهرستی از بازنوازی‌ها و تنظیم‌های موسیقیدانان مختلف از آثار رضا محجوبی می‌پردازد. در لوح فشرده کتاب دوم نیز معتبرترین اجراها و تنظیم‌های دیگر موسیقیدانان از آثار رضا محجوبی گردآوری شده است.

سال‌های بسیار درباره آثار و فعالیت‌های رضا محجوبی پژوهش و تحقیق داشته‌اید. گرایش این هنرمند به موسیقی و مسیری را که انتخاب کرده چطور ارزیابی می‌کنید؟

زنده‌یاد رضا محجوبی درخانواده‌ای اهل هنرمتولد شد و رشد کرد و از کودکی نوای موسیقی درگوش او طنین‌انداز بود. پدرش با نواختن نی و مادرش با نواختن تار و پیانو آشنایی داشتند. کافه پدری او در ابتدای خیابان لاله‌زار بود و برخی استادان معروف موسیقی، از قبیلِ درویش‌خان و اسماعیل‌زاده، درآنجا به نواختن‌ ساز و اجرای کنسرت‌ می‌پرداختند. رضاخان نیک‌فر، از نوازندگان مطرح کمانچه دوره قاجار و دایی علی‌اصغر بهاری هم گهگاهی در برنامه‌های موسیقی که در کافه پدری رضا و مرتضی محجوبی اجرا می‌شد شرکت می‌کرد و در واقع نخستین رضا محجوبی شد.

محجوبی علاقه بسیاری به موسیقی داشت و بر اثر معاشرت و حضور در چنین جمعی به فراگیری موسیقی پرداخت و از رضاخان نیک‌فر که کمانچه‌نوازی ماهر بوده تعلیمات مقدماتی موسیقی را فرا گرفت. استاد دوم او حسین‌خان هنگ‌آفرین بود که به شیوه نواختن غربی ویولن نیز آشنا بود و البته موسیقی ایرانی را هم بسیار خوب می‌دانست و از سه‌ تارنوازان بنام و شاگردان میرزاعبدالله به‌شمار می‌رفت.

حضور بزرگانی چون درویش‌خان و اسماعیل‌زاده در کافه پدری موجب شد تا رضا محجوبی دریافتی دیگرگونه از موسیقی ایرانی بیابد و به کلاس درس اسماعیل‌زاده برود. تأثیرگذارترین دوره آموزشی محجوبی همین دوران و آموزش نوازندگی از محضر حسین‌خان اسماعیل‌زاده بود. در دوازده‌‌ سالگی ساز او شنیدنی می‌شود و توانست در کنار برخی استادان در کافه پدرش به همراه پیانوی برادر کوچک‌ترش، مرتضی، به اجرای برنامه نیز بپردازد.

شیوه نوازندگی محجوبی با نوازندگان پیش و بعد از خود چه وجه تمایز و تفاوتی دارد؟

رضا محجوبی در ابتدا نزد حسین‌ هنگ‌آفرین و ابراهیم‌ آژنگ مدتی به آموختن ویولن مشغول بود. این دو نوازنده تاحدی به تکنیک‌های غربی و صحیح‌ نواختن ویولن آشنایی داشتند و ساز رضا محجوبی نیز به‌‌نسبت سایر نوازندگان ویولن هم‌دوره‌اش که از ابتدا نزد کمانچه‌نوازها به آموختن پرداخته بودند (غیر از صبا) به‌مراتب، پرتکنیک‌تر است.

از طرف دیگر، از آنجا که رضا محجوبی شاگرد حسین‌خان اسماعیل‌زاده، استاد کمانچه بوده است، تکنیک‌هایی از کمانچه‌نوازی قدیم را در نوازندگی خود دارد. گاه حرکت‌های مقطّع آرشه او مشابه صدای تک‌ مضراب‌های گرفته در تار و سه‌تار صدا می‌دهد و این ویژگی اجرای او را از سایر نوازندگان که صرفاً ویولن را ‌سازی کششی دانسته و بیشتر از نت‌های کشیده (با کشش‌های طولانی) استفاده می‌کردند متمایز می‌سازد. بخش مهمی از حالات حسی ساز رضا محجوبی معطوف به تکنیک‌های فراوان پنجه اوست. دست چپ در ویولُن وظیفه استخراج اصوات متنوع و توالی اجرای آنها را برعهده دارد. بنابراین، آنچه جملات ساز او را از دیگران متمایز می‌سازد، بیش از آرشه‌گذاری، در پنجه‌اش نهفته است. در کمانچه‌نوازی قدیم و تکنیک‌های آن نیز انواع ویبره‌ها، لغزش‌ها و مالش‌ها به فراخور جملات اجرایی شنیده می‌شود. برخی از این حالات نیز از ساز حسین‌ اسماعیل‌زاده به رضا محجوبی منتقل شده است، با این تفاوت که در ساز محجوبی به‌گونه‌ای ویژه مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته متمایز میان این تکنیک در ساز او و سایر نوازندگان (بخصوص آنها که با الگوهای عربی یا ترکی از مالش‌ها و لغزش‌ها استفاده کرده‌اند) سرعت اجرا و وابستگی آن به جملات قبل و بعد است، به‌گونه‌ای که این تکنیک در خدمت بیان جملات موسیقایی قرار گرفته صرفاً به خودی خود به شکل اغراق‌شده و مجزا از نغمات قبل و بعد اجرا نمی‌شود. استفاده از تمامی بخش‌های صدادهی ویولُن از دیگر خصوصیات بارز ساز رضا محجوبی است. غیر از ابوالحسن خان صبا، بقیه نوازندگان این ساز به‌خاطر الگوبرداری از کمانچه، کمتر از بخش‌های بم و بیشتر از بخش‌های زیر در اجرای جملات استفاده می‌کردند.

نکته دیگر در نوازندگی رضا محجوبی سؤال و جواب جملات در اُکتاوهای بم و زیر است. برخلاف بسیاری از نوازندگان که اغلب جملات موسیقی را در یک محدوده مشخصی از ساز بیشتر محدوده زیرتر و اوج اجرا می‌شود و از محدوده بم به‌عنوان «واخوان» یا اشارات آکورد استفاده می‌کردند. رضا محجوبی در تمامی گستره ویولن و گاه به‌صورت سؤال و جواب در بم و زیر به اجرای جملات آوازی یا ضربی‌ها پرداخته است. سرعت بالای انگشت‌گذاری و اجرای تحریرها و تکیه‌ها از دیگر ویژگی‌های بارز در ساز اوست. سرعت اجرای ادوات تحریر، جملات موسیقی، پاساژها و سایر ظرایف اجرایی در موسیقی‌سازی و آوازی قدیم ایران به‌مراتب سریع‌تر از امروز بوده است.

از نظر محتوای نوازندگی نیز تسلط به ردیف و اجرای موسیقی دستگاهی، تنوع قالب‌ها در اجرای موسیقی و تنوع متریک و دینامیک آواز متر آزاد از ویژگی‌های ویولن رضا محجوبی است.

آیا شیوه نوازندگی محجوبی تدریس می‌شود یا شاگردانی داشته است که میراث‌دار هنر او باشند؟

از قطعات رضا محجوبی، تا پیش از تدوین مجموعه حاضر فقط چند قطعه معدود در کتب آموزش ویولن هنرستان موسیقی ملی و... به ‌جای مانده بود و به‌دلیل نبود مستندات کافی شیوه نوازندگی او چندان روشن نبود و بالطبع تاکنون تدریس نشده است. از شاگردان معروف رضا محجوبی هم می‌توان به روح‌الله خالقی، مجید وفادار، علی‌اصغر بهاری و سیدحسین میرخانی اشاره کرد. عباس شاپوری و شاپور نیاکان نیز ازجمله افرادی بودند که به سبب حشرونشر با رضا محجوبی از شیوه ویولُن‌نوازی او تأثیر پذیرفته‌اند.

آن‌طور که گفته می‌شود او نخستین کسی بود که نواختن ویولن را در کلاس‌های آموزشی تدریس می‌کرد. درباره سبک آموزشی و تدریس او توضیح دهید.

دوره اول تدریس رضا محجوبی به سال‌های قبل از ۱۳۰۳ می‌رسد و از جمله شاگردان او در این دوره می‌توان به روح‌الله خالقی اشاره کرد. خالقی ذکر می‌کند روش تدریس رضا محجوبی به‌صورت سینه‌ به‌ سینه بوده است. خود رضا محجوبی نیز بیشتر موسیقی را به همین روش فرا گرفته بود و تمایل به آموزش از طریق نت و به‌اصطلاح آن روز «سبک علمی» نداشته است، چنان‌که خالقی نقل می‌کند رضا محجوبی مدتی نیز نزد ابراهیم‌خان آژنگ که بیشتر تمایل به اجرا و آموزش موسیقی ازطریق اصول علمی داشت تعلیم گرفت و او که به‌دنبال درک و دریافت هرچه بیشتر حالات موسیقی ایرانی بود نتوانست مدت زیادی نزد ولی تعلیم بگیرد و نهایتاً او نیز دیگر به محجوبی درس نداد.

چه شد که به‌ یکباره دچار بیماری عصبی شد و او را رضای مجنون نامیدند؟

درباره جنون رضا محجوبی و علت دیوانگی او داستان‌های زیادی بر سر زبان‌هاست؛ از حادثه مرگ مادر تا خوراندن دارو به وی. برخی نیز افراط در مکیفات و شب‌زنده‌داری‌های مزمن و نیز برخی بیماری‌های خاص که مغز را درگیر می‌کنند دانسته‌اند. محجوبی پس از یک شب مستی دچار جنون شد و هفت ماه بستری بیمارستان روانی بود و بهبودی نسبی یافت اما با تکرار روند پیشین زندگی خود مجدداً دچار جنونی شد که تا پایان عمر ادامه یافت.

چرا مرتضی محجوبی برای اهالی موسیقی شناخته‌شده‌تر از برادر او رضا محجوبی است؟

رضا محجوبی در حدود بیست سال آخر عمر خود به‌دلیل عارضه جنون کنسرت یا اجرا در رادیو یا ضبط صفحه نداشته است و جز معدودی در مجالس خصوصی، دیگران از شنیدن ساز او محروم بودند و دیگر نمی‌توانست با آن شرایط شاگردی بپذیرد. با این اوصاف، مشخص است که چرا اهالی موسیقی از او شناخت کافی نداشته باشند.