نقدی بر روند سریال سازی در صدا و سیما

کارگردانانی که در دهه ۶۰ با تلویزیون کار می‌کردند با مجموعه «صداوسیمایی» روبه‌رو بودند که بدنه‌ای قوی و مديريتي فارغ از سليقه ها داشت

چند سال است كه در ماه محرم سريالي ويژه اين ايام در قاب تلويزيون به چشم نمي‌خورد و تنها بازپخش آثار از پيش ساخته شده مثل «مختارنامه» و «شب دهم» نهايت نگاهي است كه رسانه ملي به اين ايام دارد

سریال‌های تاریخی در گروه الف ویژه که عمدتا به استفاده از تجهيزات فني ،دکورهای سنگین و هزینه‌های بالا شناخته می‌شوند، تقریبا از تلویزیون رخت بربسته‌اند.

اولین ماه پايیز،به نیمه پایانی خود نزدیک می‌شود و تلويزيون با تاخيري نسبتا طولاني در جنب و جوش آماده شدن برای شب هاي بلند و باراني پاييز است.هر یک از شبکه‌ها به نوبه خود در تلاش هستند تا بخشی از اوقات فراغت مخاطبان‌شان را در شب‌های آرام فصل خزان پر کنند؛شب هایی که به واسطه طولانی بودن،باعث گسیل هرچه بیشتر مخاطبان به برنامه‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني می‌شود تا در این گوی و میدان،بار دیگر فرصتی برای محک زدن سریال‌ها و برنامه‌های تلویزیونی فراهم آید.هرچند این رسانه عظیم،در چند سال اخیر آن‌گونه که باید از این فرصت استفاده نکرده و حتی عقبگرد داشته است.اما با نگاهی خوشبینانه امید است نوبرانه‌های تازه پاییزی که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت،این بار بتوانند با آنچه در چنته دارند، از بخش رسانه ملي اعاده حيثيت كنند.

تکیه بر قدیمی‌های محبوب!

اما حكايت افت سریال‌های تلویزیوني و پايین آمدن تدریجی کیفیت آن‌ها ،مساله‌ای نیست که بتوان به راحتی از آن چشم پوشید.اگر نگاهی اجمالی به تاریخ سریال سازی در ایران داشته باشیم،در می‌یابیم که این مقوله، یک سیر تدریجی را از حدود ۳۰ سال پیش تا به امروز طی کرده است.به‌رغم اينكه در دهه ۶۰ نسبت به امروز،سريال‌سازي با امكانات كمتري صورت مي‌گرفت، آثار فاخر و محبوب فراواني از آن دهه در خاطرات باقي مانده است به طوري كه امروز هم وقتي كفگير رسانه ملي به ته ديگ مي‌خورد دست به دامن اين آثار مي‌شود.شايد دليل اين بود كه کارگردانانی که در دهه ۶۰ با تلویزیون کار می‌کردند با مجموعه «صداوسیمایی» روبه‌رو بودند که بدنه‌ای قوی و مديريتي فارغ از سليقه ها داشت؛ بدنه اي كه حاصل سال‌ها کار پیش از انقلاب بود و بعد از انقلاب نیز امکانات ایجاد شده در آن مورد بهره برداری هنرمندانی قرار گرفت که گاه بعضی از آنان فعالیت هنری خود را پیش از انقلاب شروع کرده بودند.

در آن دهه سریال‌های تاریخی از ديگر ژانر‌ها پيشي گرفت تا جایی که «کوچک جنگلی»،«مدرس»، «امیرکبیر» و «بوعلي سينا» در کنار شاهکارهایی مثل «هزاردستان»، «سربداران»و «سلطان و شبان» قرار گرفت و محبوب باقي ماند.با ورود به دهه ۷۰ رفته رفته روند سريال‌سازي از موضوعات جنگی یا نیمه جنگی فاصله گرفت و به سریال‌های آپارتمانی و خانوادگی نزديك شد.در همین سال‌ها بود که «همسران» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام و «پدر سالار» به تهيه كنندگي و كارگرداني اكبر خواجوي از تلویزیون سردرآوردند و «در پناه تو» با روایت یک داستان عاشقانه از نسل جوان دانشجو روی آنتن رفت. این‌ها نشان از تغییر رنگ سریال‌ها در دهه ۷۰ داشت.حال و هوایی که در مجموعه‌هایی چون «خانه سبز» به کارگردانی بیژن بیرنگ و مسعود رسام، «آپارتمان» ساخته اصغر هاشمی، سریال «کت ‌جادویی» به کارگردانی محمدحسین لطیفی، «داستان یک شهر» به کارگردانی اصغر فرهادی «هتل» ساخته مرضیه برومند، «آژانس دوستی» با کارگردانی گروهی نمود و بروز داشت اما در آن سال ها برخلاف امروز ، سريال‌سازي محدود به ژانر خاصي نبود. در همان دهه سریال‌هایي با مضامین متفاوت و سرگرم‌کننده مثل «داستان یک شهر»، «گل پامچال»،«آژانس دوستی»،«تفنگ سرپر» و ... هم جزو نمونه‌های موفق بودند.

همچنين در ژانرهای تاریخی سریال های ماندگاری مثل «امام علی(ع)» و «روزی روزگاری» تولید شد یا در گونه پلیسی مجموعه جذابی مثل «مزد ترس» روی آنتن رفت که به زعم بسياري از دوران خودش جلوتر بود و خیلی خوب دیده شد.در دهه ۸۰ ما شاهد رویکردي در زمينه سريال‌سازي بوديم كه بيشتر مايل به گونه‌هاي اجتماعی بود.اما در همان عرصه نيز تجربه‌های متفاوتي از کارگردان‌ها تبدیل به مجموعه‌هایی شد که اين توانايي را داشت تا مخاطبان میلیونی‌اش را هفته به هفته یا شب به شب منتظر قسمت‌هاي بعدي نگاه دارد و در مجموع هم او را راضي كند.از جمله سريال «مدار صفر درجه» ساخته حسن فتحي كه با اقتباس از كتابي به همين نام، درباره زندگي عبدالحسين سرداري،ديپلمات دولت ايران در فرانسه در خلال جنگ جهاني دوم بود.همچنين سریال‌های «پس از باران» ، «پلیس جوان»، «شب دهم»، «زیر تیغ»، «روزگار قریب»، «تب سرد»، «یوسف پیامبر» و مجموعه سریال‌هاي طنز ساخته مهران مدیری و هم دوره‌هایش از نمونه‌های موفق این دوران به حساب می‌آمدند که هنوز هم از شبکه‌های داخلی و ماهواره‌ای تکرار می‌شوند و بیننده ثابت خود را دارند.

در سال‌های آخر این دهه تا به امروز کمتر سریالی ساخته شده که موفقیت مجموعه‌های سه دهه قبلش را تکرار کرده باشد. شاید اگر نمونه‌های مختلفی مثل «ساختمان پزشکان»، «مسافران» ،«مختارنامه» ، «دوران سركشي» و با کمی ارفاق «پايتخت» را کنار بگذاریم بقیه ساخته‌ها حتي به سختي يادآوري شوند.با اين فلش بك،مي توان سقوط آزاد سريال سازي در رسانه ملي را به راحتي لمس كرد.شايد به همين دليل است كه مخاطبان تلويزيون گرايش بيشتري به تماشاي همان سريال‌هاي قديمي دارند.مصداق بارز این امر، شبکه تلویزیونی آی فیلم است که در طول تمام ساعات شبانه روز سریال‌های تکراری شبکه‌های مختلف طی ۳۰ سال گذشته را پخش می‌کند و اتفاقا به خاطر همین رویکرد، مخاطبان بیننده‌های ثابت و بسیاری پیدا کرده است که هربار سریالی قدیمی باز پخش می‌شود با میل و اشتیاق فراوان شب و روز، قسمت به قسمت، با ولع سریال‌های رنگ و رو رفته ظاهرا تاریخ مصرف گذشته را تماشا می‌کنند و ضمن بیدار شدن حس نوستالژیک‌شان، اوقات استراحت خود را با تماشای این قبیل سریال‌ها پر کرده و کمتر سراغ سریال‌های جدید شبکه‌های سراسری می‌روند.اما تا کی می‌توان با تکیه بر این سریال‌های قدیمی محبوب ،از حس نوستالژی مردم سوء استفاده و نبض مخاطب را در دست نگه داشت ؟!باید گفت این تکیه که گاه شبیه به شاهراهی برای نجات عمل می‌کند،زمانی هم از آن سوی بام افتاده،کاراکتر‌های محبوب را لُس و مخاطب را خسته می کند.

دست‌های خالی در سریال‌های مناسبتی

چند سال است که دست رسانه ملی در تولید سریال‌های مناسبتی خالی است،بسیاری از کارشناسان دلیل اصلی عدم توجه مخاطبان به برنامه‌های تلویزیونی و به ویژه سریال‌های مناسبتی را به دلیل عدم وجود خلاقیت و به روز شدن آثار تولید شده در سیما می‌دانند و معتقدند با گذشت هر سال، تولیدات تلویزیون روندی رو به زوال را پیش رو می‌گیرد و این برای یک رسانه ملی ضعف بزرگی محسوب می‌شود.از سوی دیگر هر سال مخاطبان سریال باز تلویزیون، هنوز هم چشم امید به شب‌های نوروز و ماه مبارك رمضان دارند تا بلکه به طنازی سریال‌های مناسبتی بخندند و تدارک ویژه تلویزیون را در این ایام به نظاره بنشینند، اما عجیب اینکه همان افت تدریجی سریال‌های ایام سال در این مناسبت‌های مذهبی و ملی هم به چشم می‌خورد و سال به سال مجموعه‌های نوروزی و ماه رمضانی ضعیف‌تر می‌شود.

همچنين چند سال است كه در ماه محرم سريالي ويژه اين ايام در قاب تلويزيون به چشم نمي‌خورد و تنها بازپخش آثار از پيش ساخته شده مثل «مختارنامه» و «شب دهم» نهايت نگاهي است كه رسانه ملي به اين ايام دارد.در این میان و در سال‌های اخیر همواره شاهد خبرسازی تلویزیون و مسئولانش بوده‌ایم که از نداشتن بودجه شکایت‌ دارند و از عدم اختصاص بودجه‌های دولتی گله‌مندند.در این میان هنوز بخش خصوصی راهی به آنتن تلویزیون ایران ندارد.

سريال‌سازي در سراشيبي‌هاي‌تازه

در جواب اين گلايه ها رسانه ملي هم سكوت نكرده و مشکلات اقتصادی سال‌های اخیر سازمان صداو سیما را توجيه قرار داده است. اين روند باعث شده تا تلویزیون در پخش سریال‌های جدید خود با رويكرد ديگر و بسیار به روز عمل کند. به اين صورت كه سریال‌های در حال تولید به محض به پایان رسیدن به آنتن راه می‌یابند.ساعات کاری پشت صحنه سریال‌ها از استاندارد و زمان مرسوم ۸تا ۱۲ساعته به ۱۶ تا ۱۸ساعت و زمان معمول ۶ تا ۸دقیقه ضبط در روز به ۱۰ تا ۱۴دقیقه و چه بسا بیشتر در یک جلسه تصویربرداری رسیده است.

همچنين چند سال است كه سریال‌ها هنگام پخش همچنان مراحل تصویربرداری خود را طی می‌کنند. مدت زمان تولید یک سریال با پیش‌تولیدهای کوتاه‌مدت گاهی به یک ماه و یک‌ ماه‌و‌نیم هم تقلیل يافته است.از طرفی بعضی مرحله‌های کیفی در روند سریال‌سازی به‌دلیل شتاب رسیدن به آنتن حذف می‌شود. تاسیس شبکه‌های جدید از جمله شبکه نمایش که بر پخش فیلم و سریال تاکید دارد، اگرچه به مرور سریال‌های قدیمی و بازپخش آن‌ها می‌پردازد اما دست‌کم حق انتخاب سایر شبکه‌ها در بازپخش یک سریال را کاهش داده است.سریال‌های تاریخی در گروه الف ویژه که عمدتا به استفاده از تجهيزات فني ،دکورهای سنگین و هزینه‌های بالا شناخته می‌شوند تقریبا از تلویزیون رخت بربسته‌اند. در مقطعی از فعالیت تلویزیون حداقل چهار یا پنج سریال در این گروه تولید می‌شد اما اکنون شمار این سریال‌ها به یک یا دو اثر آن هم در بازه‌های زمانی چند ساله می‌رسد.سریال‌های تلویزیونی همچنین در گذشته معمولا از قاعده ۱۳ و ۲۶ قسمتی و مضربی از عدد ۱۳ بودن پیروی می‌کردند که به دلیل پخش هفتگی یا مناسبتی هر شبی‌شان بود اما این قاعده در حال حاضر برداشته شده است. باوجود تولید مینی‌سریال‌ها برای شب‌های قدر یا هفته‌های تقویمی نظیر هفته دفاع مقدس یا نیروی انتظامی، سریال‌ها عمدتا طولانی هستند زیرا از نظر هزینه‌های تولید به‌صرفه‌تر است.

نیاز تلویزیون به تزریق بودجه باعث شده تا نگاهی غیرحرفه‌ای به مقوله تهیه‌کنندگی در این رسانه هم رایج شود.سرمایه‌گذاران مشتاق به سریال‌سازی بدون سخت‌گیری‌های لازم به مشارکت در این امر مبادرت می‌ورزند و خروجی کارشان به دلیل شناخت ناکافی از این رشته قابل توجه و درخور نیست. اینها شماری از آسیب‌های گریبانگیر رسانه ملی در سال‌های اخیر است .هرچند که پیش از این هم‌چنین نقص‌هایی در نمایش تلویزیون دیده می‌شد.

پرطرفدارهاي تابستاني

اما در تابستان ۹۷ پخش مجموعه‌هايي از جمله «پدر»، بار ديگر نگاه برخي را به تلويزيون ملي ايران كشاند.اين سريال با وجود انتقادات بسيار باز هم توانست به آمار بالاي مخاطب در نظرسنجي‌ها دست پيدا كند.به نقل از روابط عمومی رسانه ملی، نظرسنجی مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما از نمونه آماری ۴۸۲۹ نفر از افراد بالای ۱۲ سال در سراسر کشور نشان داد سریال‌های «پدر»، «دلدادگان» و «آرماندو» به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را در جذب بیننده و رضایت مخاطب داشته‌اند.این نظرسنجی که در سراسر کشور و بیشتر در شهرهایی که مراکز استانی صدا و سیما در آن ها قرار دارد انجام شده نشان داد ۷۸.۶ درصد شرکت‌کنندگان، حداقل بیننده یکی از سریال‌های تلویزیون در روزهای گذشته بوده‌اند.

در میان این مجموعه‌های تلویزیونی، «پدر» که از شبکه دو پخش شد بیش از ۵۵ درصد مخاطبان را به خود اختصاص داده و پربیننده‌ترین سریال تابستان است. این مجموعه با کسب ۷۴ درصد، بیشترین درصد رضایت (در حد زیاد) را در بین مخاطبان داشته است، ۸۳.۸ درصد از این مخاطبان از بازی هنرپیشگان این مجموعه راضی بودند و نزدیک به ۷۵ درصد، از موضوع و جذابیت داستان و آموزنده بودن آن ابراز رضایت کرده‌اند.مجموعه تلویزیونی «دلدادگان» که این روز ها از شبکه سه پخش می‌شود ۳۴.۲ درصد از مخاطبان سریال‌های تلویزیونی را به خود اختصاص داده است.

دلدادگان با کسب رضایت ۶۶.۷ درصدی در رتبه دوم این رضایتمندی است. نزدیک به ۷۰ درصد از سوال شوندگان در این نظرسنجی از بازی هنرپیشه‌ها و حدود ۶۳ درصد آنان نیز از موضوع و کشش داستان ابراز رضایت کرده‌اند،مجموعه «آرماندو» نیز که از شبکه یک سیما پخش شد، رقم ۱۷.۶ درصد بیننده را به خوداختصاص داده است. طبق این نظرسنجی، نزدیک به ۵۰ درصد از این میزان بیننده، به سوال پرسش کنندگان درباره رضایت از آن پاسخ مثبت داده‌اند.

توشه پاييزي‌تلويزيون

آنچه تلويزيون در توشه تازه‌هاي پاييزي‌اش در سال ۹۷ گذاشته شامل چهار سريال است كه طبق قرار در همين روزهاي پيش رو مهمان نگاه مردم مي‌شوند.سريال ۴۸ قسمتي «نجوا» كه از ۱۴ مهر روي آنتن شبكه يك رفته ،از شنبه تا چهارشنبه ساعت ۲۲:۴۵ پخش مي‌شود.اين سريال به نويسندگي سعيد شهسواري و كارگرداني ابراهيم شيباني،ژانري اجتماعي دارد و ماجراي پسري به نام جلال شايان است كه بعد از فارغ التحصيلي دانشگاه،در كتابفروشي استادش،هرمزي كار مي‌كند.سجاد افشاريان،پوريا رحيمي سام ،نغمه ارجمند،الهام نامي و مسعود كرامتي از بازيگران اصلي اين سريال هستند.

«آسمان هواي باران دارد» نام سريال ۳۰ قسمتي و مدرسه محوري است كه قرار است از شبكه اول سيما پخش شود، قصه خانواده‌اي را روايت مي كند كه براي ادامه تحصيل دختر بزرگ‌شان در مقطع دكترا راهي تهران مي‌شوند اما خواسته يا ناخواسته درگير موضوعاتي مي شوند كه دستمايه قصه هاي اين سريال قرار مي‌گيرد. سريال «آسمان هواي باران دارد» به كارگرداني شهرام شاه حسيني و تهيه كنندگي امير پوررحماني، كاري از گروه فيلم و سريال شبكه يك سيماست كه در ۳۰ قسمت ۴۰ دقيقه‌اي در حال توليد است و به زودي از اين شبكه روي آنتن مي‌رود. مرجانه گلچين، بهرنگ علوي، بابك كريمي و فريبا كوثري از جمله بازيگران اين سريال هستند.با پايان يافتن ماه صفر نيز، سريال طنز «شرايط خاص» از شبكه سه سيما پخش خواهد شد. كارگردان شرايط خاص وحيد اميرخاني و تهيه كننده اش هم سيد مرتضي فاطمي است و توليد آن با نام اوليه «كلاف‌هاي رنگي» كليد زده شد. اين سريال با بازي كامبيز ديرباز و بهرام افشاري در گروه فيلم و سريال شبكه سه سيما توليد و براي پخش در شب‌هاي پاييز و زمستان ۹۷ آماده شده است.

«شرايط خاص» يك كمدي موقعيت است كه بخشي از اين موقعيت با جابه‌جايي شخصيت در طول داستان رخ مي‌دهد. اين سريال نگاهي گذرا به دفاع مقدس دارد و مضامين اجتماعي با زباني طنز در آن طرح مي‌شود. «شرايط خاص» داراي خميرمايه طنز است و مبناي كمدي داستان بيشتر بر طنز موقعيت استوار است تا طنز كلامي، بر همين اساس مخاطب با ديدن آن حال خوبي پيدا مي‌كند. سريال «شرايط خاص» حدود ۵۰ لوكيشن دارد و عوامل آن حتي در ايام نوروز ۹۷ هم مشغول كار بودند.علاوه بر كامبيز ديرباز و بهرام افشاري، پروانه معصومي، نادر سليماني، كاظم سياحي، مريم سعادت و شهره سلطاني از ديگر بازيگران اين سريال هستند. همچنين سريال «حوالی پاییز» به تهیه‌کنندگی سعید پروینی و كارگرداني حسين نمازي از سریال‌هایی است که قرار است طبق برنامه كنداكتور سريال جلو رفته و از شبکه سه پخش و جايگزين سريال «دلدادگان» منوچهر هادي شود.سریال «حوالی پاییز» که با نام قبلی «بازگشت» دارای ملودرامی عاشقانه است در ۲۲ قسمت روایت خواهد شد که در آن رویا تیموریان، لیلا‌اوتادی، حسین مهری، مرتضی علی عباس میرزایی، محمد حمزه‌ای، ارشا اقدسی و ... بازی می‌کنند.«نيكان» نام سريال ديگري است كه بر اساس فيلم «لاك قرمز» و گويا در ادامه اين فيلم سينمايي ساخته شده است، قرار است روي آنتن شبكه پنج برود.

فيلم سينمايي «لاك‌قرمز» به كارگرداني سيد جمال سيدحاتمي و تهيه‌كنندگي كامران مجيدي در سال ۹۴ توليد شد و در آذر ۹۵ روي پرده سينما رفت. فروش اين فيلم در سينماها بد نبود و توانست به ركورد يك ميليارد و ۲۰۰ ميليون توماني برسد.

راه نجات در دست‌هاي بخش‌خصوصي

در انتها بايد گفت كه شايد برون‌سپاری بخشی از آثار یا سفارش ساخت به بخش خصوصی نه‌تنها مي تواند بخشی از سرمایه‌ اولیه ساخت برنامه‌ها و سریا‌ل‌ها را جبران كند بلکه همان‌طور که رسالت صنعت سرگرمی است، مي تواند مخاطبان تلويزيون را بار ديگر با اين رسانه آشتي داده و مهم‌تر از همه اشتغال‌زایی متنوعی را هم به همراه داشته باشد.بنا به آمار و ارقام ، تلویزیون ایران تاکنون بیش از ۱۱۰۰مجموعه تلویزیونی از شبکه‌های مختلف را روي آنتن برده است و اين نشان مي‌دهد كه اين رسانه با وجود دست به گریبانی با بحران‌های شدید مالی و اقتصادی باز هم مي‌تواند به نمایش، توجهی ویژه نشان دهد .

بیتا محسنی