سفر «زنان شاهنامه» از آلمان به ایران

استاد جلال خالقی مطلق، شاهنامه‌پژوه بزرگ معاصر در جایی گفته شاهنامه مانند یک کتابخانه است که در آن می توان کتاب‌هایی با موضوعات مختلف پیدا کرد. خالقی مطلق علاوه بر به جان خریدنِ رنج ۲۰ ساله تصحیح شاهنامه حکیم توس که هم اکنون معتبرترین تصحیح شاهنامه هم هست، آثار فراوانی هم با محوریت شاهنامه تألیف کرده که یکی از آن‌ها رساله دکترای او با موضوع زنان شاهنامه است که اولین بار در سال ۱۹۷۱ میلادی به زبان آلمانی منتشر شد و در سال ۲۰۰۲ ترجمه انگلیسی آن در آمریکا به چاپ رسید.

ترجمه فارسی این کتاب در سال ۱۳۹۵ از سوی نشر مروارید منتشر شد که انتقادات بسیاری را در پی داشت. حالا نشر نگاه معاصر، ترجمه تازه‌ای از «زنان شاهنامه» منتشر کرده که با توجه به سابقه دو مترجم آن، احتمال می‌دهیم اشکالات و نواقص ترجمه قبلی را برطرف کرده و درخورِ تحقیق ارزشمند خالقی مطلق باشد.

اولین ترجمه و اشکالات عجیب

«زنان در شاهنامه»، عنوان اولین ترجمه فارسی کتاب استاد خالقی مطلق به دستِ احمد بی‌نظیر است. بعد از انتشار نخست این کتاب، شاهنامه‌پژوهانی مانند ابوالفضل خطیبی، سحر رحمتی و دکتر سجاد آیدنلو، به ایرادهای فراوان آن اشاره کردند و حتی دکتر آیدنلو در یادداشتی مفصل به نام «زنان در شاهنامه، تحقیقی ارزشمند و ترجمه‌ای نادرخور» نواقص و اشکالات این ترجمه را فهرست کرد که از جمله آن‌ها می‌توان از این موارد نام برد: «پس از گفت‌وگویی کوتاه زال ریسمانی به کار می‌گیرد و با نردبانی از ریسمان خود را به مهتابی می‌رساند».(ص ۳۶ و۳۷) به جای «ریسمان» باید «کمند» بیاید و به جای «نردبانی از ریسمان» صورتی مانندِ «سلسله کمند».

«گرد آفرید نیزه خود را به دست می‌گیرد. سهراب جامه رزمی خود را با نیزه خویش می‌درد».(ص ۵۳) در داستان رستم و سهرابِ شاهنامه هیچ اشاره‌ای به «جامه دریدن» سهراب نشده و این جمله نادرست ترجمه شده است. دکتر آیدنلو در این یادداشت به ۴۹ مورد ترجمه نادرست و ۹۳ مورد ترجمه نادرستِ نام‌های خاص در کتاب اشاره کرده است. همچنین، احمد بی‌نظیر در مقدمه ترجمه‌اش ننوشته است که این ترجمه با اطلاع دکتر خالقی مطلق انجام شده و ایشان نسخه نهایی متن فارسی را دیده است یا نه؟

چشم امید به دومین ترجمه فارسی

به تازگی فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی ترجمه تازه‌ای از اثر خالقی مطلق به نام «زنان شاهنامه» منتشر کرده‌اند که از سوی نشر نگاه معاصر به چاپ رسیده است. اصلانی و پورتقی ترجمه کتاب «شاهنامه و فرهنگ ایران»(مجموعه مقالات خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا) و انتشار «ارج خرد؛ جشن‌نامه جلال خالقی مطلق» را هم در کارنامه خود دارند و هر دو از پژوهشگران حوزه ادبیات فارسی هستند. در مقدمه «زنان شاهنامه» آمده است: «نگارنده بر آن بوده در مقدمه نقش جنس مؤنث در اسطوره‌شناسی ایران را مشخص کند تا روشن شود این موضوع در شاهنامه نمود داشته و اگر چنین است تا چه حد بوده است. مقدمه با داستان آفرینش مرد و زن پایان می‌یابد و مؤلف آن را به داستان نخستین زن در شاهنامه مرتبط می‌سازد.

نگارنده در بخش نخست، چکیده‌ای موجز از داستان‌های مهم ترین زنان شاهنامه را ارائه می‌کند و آن‌ها را با دیگر منابع پیش از اسلام و عهد اسلامی تا آن‌جا که برای مؤلف شناخته شده و قابل دستیابی بودند، می‌سنجد. بخش دوم به بررسی جایگاه زنان در شاهنامه می‌پردازد. نگارنده به اجمال نقش،‌ اهمیت و سرنوشت هر یک از شخصیت‌های زنان را در ادوار مختلف زندگی‌شان، در قالب خانواده و همچنین جامعه، به طور کلی توصیف می‌کند».

الهه آرانیان