عواقب ادامه صادرات محصولاتی مانند هندوانه برای منابع آبی کشور

صادرات آب مجازی، مقوله‌ای است که در سال‌های اخیر به دلیل تشدید بحران آب جهانی، کشورها را با خود درگیر کرده است. 

در میان کشور آمریکا با ۳۴ درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی و کشورهای آفریقایی با ۳.۸ درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. آخرین آمار حاکی از این است که در ایران میزان واردات آب مجازی از ۱۲ میلیارد مترمکعب در اوایل دهه ۱۳۵۰ به ۳۷ میلیارد مترمکعب تا سال ۱۳۹۲ افزایش یافت و در مقابل میزان صادرات کشور در این حوزه در این دوره از یک به چهار میلیارد مترمکعب رسید.

میانگین جهانی بهره‌وری آب در بخش کشاورزی ۱.۱ کیلوگرم محصول به ازای هر مترمکعب آب است. آماری که در ایران عملکرد به مراتب پایین تری دارد.

هندوانه، سر لیست صادر محصولات آب مجازی

در بین اقلام صادراتی طی یک دهه گذشته، ایران با تولید سالانه بیش از ۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تن هندوانه در رتبه چهارم جهان قرار داشته‌است. این محصول در چهار فصل کشت و سالانه بیش از ۱۰۰ هزار تن هندوانه به عراق، امارات متحده عربی و کویت صادر شده‌است.

کارشناسان می‌گویند، با صادرات ۱۰۰ هزار تن هندوانه، سالانه بیش از ۵۰ میلیارد متر مکعب آب به خارج از کشور صادر می‌شود.

با توجه به این که در سال گذشته ۷۸۰ هزار تن هنداونه از مرزهای ایران به کشورهای همسایه و مقدار کمی هم به کشورهای دورتر صادر شده است، حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب آب به این طریق از کشور صادر شده است. لازم به ذکر است صادرات این محصول که عمدتا به طریق فله بری انجام می‌شود، همواره با پرتی و از بین رفتن بالای محصول همراه است.

سیدرضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ایران در گفت‌و‌گو با «ابتکار» گفت: سال گذشته صادرات محصول هندوانه با حجم بالایی انجام شد اما در سال جاری سعی شده‌است که از صادرات فله بری جلوگیری شود. هرچند قرار بود که به طور کامل صادرات این محصول قطع شود، اما این موضوع رخ نداد و با مخالفت رو به‌رو شد. 

او بیان کرد: در حال حاضر عمده صادرات محصولات کشاورزی که در دست بخش خصوصی است، پس از بسته بندی انجام می‌شود، در لیست صادرات محصولات بسته‌بندی شده هندوانه نیز وجود دارد و به طور کامل منتفی نشده‌است. 

نورانی خاطر نشان کرد: از قدیم، کشت هندوانه به صورت دیمی انجام می‌شد و در همه کشور نبود. اما اکنون با آب کشاورزی، هندوانه‌ای می‌کارند که توجیه صادراتی و ارزآوری ندارد. تنها در صورت صادرات بسته‌بندی شده آن می‌توان به اندکی ارزآوری و توجیه صادراتی آن متکی بود. در حال حاضر صادرات این محصول در حالی رخ می‌دهد که در سال جاری، به دلیل بالا بودن قیمت تمام شده محصولات نوبرانه، صادرات آنها که پیش از این توجیه صادراتی نیز داشتند، با کاهش چشمگیری مواجه بود. 

راه حل جلوگیری از صادرات آب مجازی بر بستر زمان

کارشناسان توصیه می‌کنند که دولت باید برای جلوگیری از وارد آمدن فشار مضاعف بر ذخایر و منابع آب کشور که اتفاقا در اکثر سفره‌های زیرزمینی با بیلان منفی روبه‌رو است، واردات آب مجازی را در دستور کار قرار دهد.

تغییر الگوی کشت در مناطق کشاورزی کشور موضوعی است که کارشناسان بر آن تاکید دارند. به عنوان مثال میانگین بارش‌ها در یزد از متوسط کشوری پایین‌تر است و به طور میانگین ۱۰۰ میلیمتر در سال است. این در حالی است که در این منطقه هندوانه کاشت می‌شود.

بهاءالدین نجفی، کارشناس کشاورزی در این باره می‌گوید: توسعه تکنولوژی، استفاده از بذرهای اصلاح شده، به‌کارگیری روش‌های مناسب در کاشت، داشت و برداشت در جهت افزایش بازدهی منابع آبی باید در اولویت سیاست‌های بخش کشاورزی قرار گیرد. این‌که سریعا بخواهیم مانند سدسازی‌ها عمل کنیم و عجولانه وارد موضوع صادرات آب مجازی شویم کارساز نیست و ممکن است لطمه‌هایی به کشور وارد کند. این مساله به تازگی در سطوح مختلف بخش کشاورزی مورد توجه قرار گرفته و هنوز در مرحله‌ حرف قرار دارد، لذا عملیاتی شدن سیاست‌ها زمان می‌طلبد.

نجفی بر لزوم توجه به مساله‌ آب مجازی در سیاست‌های بازرگانی تاکید کرده و معتقد است که تعرفه‌های بازرگانی ابزاری است که می‌توان از آن در صادرات و واردات محصولات کشاورزی استفاده کرد. در درازمدت هم باید کشاورزان را به تولیدات با نیاز آبی کم تشویق کنیم. تحقیق و ترویج کشاورزی نیز باید جدی گرفته شود که متاسفانه طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری لازم در این زمینه انجام نشده است.

این کارشناس کشاورزی تحقیقات برای تولید بذرهای اصلاح شده مقاوم با خشکی و کم‌آبی را از جمله اقدامات جلوگیری از صادرات آب مجازی دانسته و می‌گوید: جلوگیری از تغییرات اقلیمی و مقابله با بحران کم‌آبی نیازمند استفاده بهینه از منابع آبی است. سیاست‌هایی که در گذشته درخصوص تشویق کشاورزان به تولید بیشتر با هدف خودکفایی انجام شد، به سفره‌های آب زیرزمینی لطمات زیادی وارد کرد. حفر چاه‌های متعدد بدون در نظر گرفتن حریم چاه‌ها و اضافه برداشت به سرعت منابع آبی را که طی صدها سال ذخیره شده بودند نابود کرد.

وی با اشاره به بحران محیط زیست خاطرنشان کرد: بسیاری از دشت‌های کشور بر اثر کمبود آب در معرض بیابان‌زایی قراردارند. طی سال‌های گذشته با شتاب‌زدگی به احداث سد پرداختیم که به نظر می‌رسد می‌توانست با برنامه‌ریزی بهتری انجام شود زیرا در بسیاری از موارد مشخص شد ملاحظات زیست محیطی در نظر گرفته نشده‌است. هم‌اکنون با سدهایی مواجه هستیم که سطح ذخایر آنها پایین است و امکان آبگیری ندارند. رودخانه‌ها، جنگل‌ها و تالاب‌ها در حال از بین رفتن هستند و به نظر می‌رسد در حال مواجهه با بحران زیست محیطی هستیم.

این کارشناس کشاورزی به پایین بودن بهره‌وری آب در ایران اشاره و تصریح کرد: بسیاری از کشورها با استفاده از روش‌های نوین آبیاری، به ازای هر متر مکعب آب بیشتر از دو برابر ما محصول تولید می‌کنند. لذا افزایش بهره‌وری آب باید در دستور کار قرار گیرد اما با افزایش سطح زیر کشت همراه نباشد.

وی تاکید کرد: حکمرانی آب که به نقش دولت، گروه‌ها و تشکل‌های کشاورزی می‌پردازد باید جدی گرفته شود و لازم است با مشارکت کشاورزان به سمت تولید محصولات کم‌آب‌بر و افزایش بازدهی آب برویم.