دوربرگردان رشد غیرنفتی

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، رشد اقتصادی بدون نفت پس از ۵ فصل در پاییز امسال مثبت شد و تولید ناخالص غیرنفتی معادل ۹/ ۰ درصد افزایش یافت. نکته دوم اینکه در پایان ۹ ماه ابتدایی سال جاری، رشد اقتصاد غیرنفتی صفر ماند. از این رو می‌توان گفت که کوچک‌تر شدن اقتصاد غیرنفتی متوقف شد. هرچند کماکان رشد اقتصادی با نفت منفی و معادل ۷/ ۱- درصد است. البته در پاییز، شدت کوچک شدن اقتصاد ایران آهسته‌تر شده است؛ چراکه انقباض رشد اقتصادی در ۲ فصل ابتدایی ۹۸، مرز ۱۰- درصد را نیز پشت سر گذاشته بود. مهم‌ترین عوامل بازیابی اقتصاد در فصل سوم، بخش ساختمان و تامین آب، برق و گاز طبیعی بوده است. بخش ساختمان در فصل گذشته رشد ۶/ ۱۲ درصدی و تامین برق و گاز رشد ۳/ ۲۳ درصدی را ثبت کردند. با این‌حال، رشد اقتصادی با نفت در ۹ ماه ابتدایی سال جاری معادل ۶/ ۷- درصد ثبت شد که پایین‌ترین رشد ۹ ماه در ۸ سال اخیر محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد در سمت تقاضای اقتصاد نیز همچنان علائم رکود پررنگ است؛ از جمله کاهش ۴ درصدی مصرف نهایی بخش خصوصی و رشد موجودی انبار.

اقتصاد ایران در طول ۹ ماهه ابتدایی سال‌جاری، از یک سمت به دلیل افت شدید بخش نفت، کوچک‌تر شد و از سمت دیگر، میزان تولید ناخالص داخلی بخش غیرنفتی نسبت به سال قبل ثابت ماند. همچنین داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهند که میزان تولید ناخالص داخلی در طول ۹ ماهه ابتدایی، تقریبا برابر با ۹ ماه ابتدایی سال ۱۳۹۰ است که اگر این روند در فصل چهارم نیز تکرار شود، بدین معنی است که اقتصاد ایران یک دهه بدون رشد را درحال سپری کردن است.  

داده‌های رشد پس از ۹ ماه

پس از کش‌وقوس‌های فراوان آماری بین بانک‌مرکزی و مرکز آمار، رئیس مرکز آمار داده‌های حساب ملی را به اشتراک عموم گذاشت. درحالی‌که طبق مصوبه شورای‌عالی آمار، قرار بر این بود که داده‌های رشد اقتصادی از سوی بانک‌مرکزی محاسبه و در دسترس مرکز آمار قرار گیرد و این مرکز صرفا بازگوکننده آمار رشد باشد، جواد حسین‌زاده در مصاحبه‌ای این اطلاعات را از سوی مرکز آمار اعلام کرد. بر این اساس، محصول ناخالص داخلی به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰، در ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۸ به رقم ۴/ ۵۰۰ هزار میلیارد تومان رسید که نشان از رشد منفی ۶/ ۷ درصدی اقتصاد ایران در مدت مذکور دارد. همچنین تولید ناخالص داخلی بدون نفت در ۹ ماهه ابتدایی رقم ۴/ ۴۳۰ هزار میلیارد تومان را ثبت کرد، تا نسبت به مدت مشابه سال قبل بدون تغییر باقی بماند.

نگاهی به داده‌های حساب ملی مرکز آمار نشان می‌دهد این عقبگرد، دست‌کم از سال ۱۳۹۱ به این‌سو، تجربه نشده است. با توجه به اینکه داده‌های مرکز آمار از سال ۱۳۹۰ در دسترس است، در مورد سال‌های قبلش نمی‌توان اظهارنظر کرد، اما از سال ۱۳۹۱ هیچ‌گاه اقتصاد ایران در بازه ۹ ماهه، به میزان سال ۱۳۹۸ کوچک نشده بود. همچنین اگر میزان تولید ناخالص داخلی ۹ ماهه ابتدایی سال‌جاری با ۹ ماهه ابتدایی سال ۹۰ مقایسه شود، نشان می‌دهد که میزان تولید تقریبا برابر با سال ۱۳۹۰ است و به عبارتی میزان رشد اقتصادی در طول ۸ سال ابتدایی دهه فعلی، صفر است. البته اگر میزان تولید ناخالص داخلی بدون نفت در نظر گرفته شود، میزان تولید ۹ ماهه سال ۹۸، نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۰ درحدود ۸/ ۱۵ درصد رشد را نشان می‌دهد؛ یعنی سالی ۹/ ۱ درصد رشد بدون نفت. تمامی این ارقام، نسبت به اهداف تعیین شده در برنامه ششم توسعه، عقب‌افتادگی شدید دارند.

جزئیات رشد

رشد ۹ ماهه بدون نفت صفر درصد ثبت شده است، پس مهم‌ترین عامل کوچک شدن اقتصاد ایران، بخش نفتی بوده است. میزان تولید بخش نفت (به قیمت ثابت ۱۳۹۰)، نسبت به ۹ ماهه سال ۱۳۹۷، معادل ۳۷ درصد کمتر شده است. این افت، سنگین‌ترین رشد بخش نفت در دهه جاری به حساب می‌آید. در سال ۹۱، میزان تولید ناخالص بخش نفت، ۴/ ۲۹ درصد در بازه ۹ ماهه کوچک شده بود. البته در سال‌جاری، در فصل سوم، میزان تولید بخش نفت نسبت به فصل دوم اندکی افزایش یافته است. در واقع میزان تولید بخش نفت در شرایط تحریمی در ۳ فصل ابتدایی امسال تثبیت شده است و احتمالا از این میزان کمتر نخواهد شد.

علاوه بر نفت در ۹ ماهه ابتدایی سال‌جاری، بخش‌های اقتصادی «ماهیگیری»، «معادن»، «صنعت» و «گروه خدمات» نیز نسبت به سال قبل کوچک‌تر شده‌ و رشد منفی ثبت کرده‌اند. اما بخش‌هایی که در ۹ ماهه ابتدایی سال‌جاری، حجیم‌تر شده و بر رشد اقتصادی اثر مثبت داشته‌اند، شامل بخش «کشاورزی»، «تامین آب، برق و گاز طبیعی» و «ساختمان» می‌شود. چشمگیرترین رشد متعلق به بخش ساختمان با رشد ۹ ماهه ۶/ ۹ درصدی است. همچنین تامین برق و گاز نیز رشد قابل‌توجه ۷/ ۷ درصدی را در بازه ۹ ماهه ثبت کرده است. در بخش خدمات، اغلب زیرگروه‌ها رشد منفی را ثبت کردند تا مجموعا بخش خدمات به میزان ۲/ ۰ درصد کوچک‌تر شود. منفی‌ترین رشد این بخش در زیرگروه «عمده و خرده‌فروشی، فعالیت‌های خدماتی مربوط به تامین جا و غذا» مشاهده می‌شود. علاوه بر این خدمات متعلق به امور عمومی، خدمات شهری، آموزش و سلامت و مددکاری اجتماعی نیز نسبت به سال ۹۷، با افت ۲ درصدی مواجه شده است.

   داده‌های پاییز

میزان رشد محصول ناخالص داخلی در فصل پاییز امسال نسبت به پاییز سال قبل، افت ۷/ ۱ درصدی را ثبت کرده است. به نوعی، این آرامترین افت از زمان تشدید تحریم‌ها (فصل سوم سال گذشته) به حساب می‌آید. میزان افت تولید در فصل‌های بهار و تابستان امسال بیش از ۱۰ درصد ثبت شده بود. کندشدن روند کاهشی تولید ناخالص داخلی، می‌تواند به این معنی باشد که اقتصاد ایران حداقل از دوره کاهش شدید پس از تحریم خارج شده است. همچنین بخش غیرنفت در فصل گذشته، رشد مثبت ۹/ ۰ درصدی را ثبت کرده است. این اولین رشد بخش غیرنفتی پس از فصل اول سال ۹۷ به‌حساب می‌آید.

همچنین رشد غیرنفتی در تابستان نیز صفر درصد گزارش شده است. مقام‌های دولتی با استناد به اینکه دو فصل پیاپی رشد منفی نداشتیم، مدعی‌اند که اقتصاد غیرنفتی ایران از رکود خارج شده است. اما برخی اقتصاددانان معتقدند در مورد اقتصاد ایران، نمی‌توان قاعده‌ای که در مورد کشورهای صنعتی کارآیی دارد را به‌کار بست. چراکه از نظر آنها، اقتصاد ایران شدیدا تحت‌تاثیر بخش نفت، سیکل‌های سیاسی دولت‌ها و سیکل اقتصاد جهانی قرار دارد. ضمن اینکه دو عدد صفر و ۹/ ۰ درصد مثبت، در دامنه تقریب و خطا قرار دارند. به همین دلیل این گروه از اقتصاددانان، معتقدند در اعلام خروج بخش غیرنفتی از رکود نباید عجله کرد. اما در هر حال می‌توان گفت که ۲ فصل است که ارزش افزوده اقتصاد ایران، دچار افت نشده است.

در سومین فصل سال، میزان عقبگرد بخش نفت نسبت به دو فصل اول، تعدیل شد. البته این تعدیل بیشتر به این خاطر بود که در دو فصل ابتدایی سال گذشته، اثر چندانی از تحریم‌های نفتی نبود، درحالی‌که در فصل سوم سال ۹۷، تحریم‌های نفتی آغاز شد. با این حال میزان تولید بخش نفت در پاییز امسال هم نسبت به پاییز سال قبل درحدود ۳/ ۱۵ درصد افت کرد. پس از بخش نفت بیشترین کاهش را بخش «ماهیگیری» ثبت کرده است. میزان حجم تولید این بخش در فصل سوم پاییز امسال نسبت به پارسال، تقریبا ۹/ ۶ درصد کاهش یافت. بخش کشاورزی نیز که در دو فصل اول رشدهای قابل‌توجهی را ثبت کرده بود، در فصل سوم با ۱/ ۱ درصد عقبگرد در تولید مواجه شد. به نظر بیشترین اثر را بر رشد بخش غیرنفتی، بخش ساختمان داشته است. می‌توان گفت بخش ساختمان، تنها بخش اقتصاد ایران است که کاملا در رونق به سر می‌برد. رشد این بخش در پاییز امسال نسبت به پاییز پارسال معادل ۶/ ۱۲ درصد گزارش شده است. کارشناسان دو عامل را در این رونق دخیل می‌دانند،

نخست رونق قیمتی که در سال گذشته رخ داد، باعث شد تا سازندگان ترغیب به ساخت‌وساز بیشتری شوند؛ آنچه هم که به ترغیب سازندگان کمک کرد، عدم امکان دخالت دولت درحوزه قیمتی بخش مسکن بوده است. اما پیشران اصلی بخش ساختمان، بودجه عمرانی دولت بوده یا ساخت‌وساز واحدهای مسکونی در بخش‌خصوصی؟ داده‌های بخش هزینه حساب‌های ملی، گزینه دوم را محتمل می‌کند.چراکه میزان هزینه مصرف نهایی بخش دولتی در فصل پاییز امسال نسبت به سال قبل، ۴/ ۲ درصد کمتر شده است. علاوه بر این، تحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس از بخش حقیقی اقتصاد ایران در نیمه اول سال حاکی از این است که بخش ساختمان‌های مسکونی پیشرو بوده‌اند. چراکه عملکرد بودجه عمرانی دولت در ۶ ماه اول نسبت به سال قبل، درحدود ۵ درصد به شکل اسمی کاهش یافته بود که با لحاظ تورم، رقم حقیقی افت سنگین‌تر می‌شود. تغییرات سهم بخش‌ها: نسبت به سال گذشته، در ۹ ماه ابتدایی سال‌جاری بخش کشاورزی بار بیشتری از تولید را به دوش کشید. سهم ارزش افزوده بخش کشاورزی از محصول ناخالص داخلی که در سال قبل معادل ۸ درصد بود، در سال‌جاری به ۹/ ۸ درصد ارتقا یافت.

در سوی مقابل سهم بخش خدمات به ۹/ ۴۴ درصد نزول کرد. بخش خدمات در سال ۹۵، در بیش از ۵۰ درصد از تولید ناخالص داخلی سهم داشت. همچنین گروه صنایع و معادن نیز به‌رغم افت سهم نفت، ۷/ ۴۷ درصد از کل تولید اقتصاد را تکشیل داد که در قیاس با سال گذشته، اندکی افزایش داشته است. مهم‌ترین رشد این بخش، متعلق به دو گروه ساختمان و تامین آب، برق و گاز طبیعی است.

   تحولات بخش هزینه

اقتصاد ایران در سمت تقاضا نیز همچنان تحت فشار است و علائم رکود، هویدا است. مطابق داده‌های مرکز آمار، هم هزینه مصرف خصوصی و هم هزینه مصرف نهایی دولت در ۹ ماه ابتدایی سال‌جاری نسبت به مدت مشابه سال قبل با کاهش همراه بوده است. این کاهش در مصرف بخش‌خصوصی پررنگ‌تر گزارش شده است. بخش دولتی با کاهش مصرف ۴/ ۲ درصدی همراه بوده، درحالی‌که برای بخش‌خصوصی این کاهش معادل ۶ درصد ثبت شده است. علاوه بر این، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص که میزان سرمایه‌گذاری در اقتصاد را نشان می‌دهد، افت ۶/ ۲ درصدی را در سه فصل ابتدایی امسال به‌جا گذاشت. افت سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش ماشین‌آلات گزارش شده است(۷/ ۱۴- درصد)؛ از آن طرف سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان رشد قابل‌توجه ۶/ ۹ درصدی را ثبت کرده که بزرگ‌ترین رشد بخش هزینه حساب‌های ملی بوده است.

البته میزان تشکیل سرمایه ثابت ناخالص، در سومین فصل امسال با رشد ۹/ ۰ درصدی همراه شده تا اندکی از رشدهای منفی دو فصل اول جبران شود. بهبود تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در فصل سوم نیز مرهون رشد ۶/ ۱۲ درصدی سرمایه‌گذاری بخش ساختمان بوده است. همچنین در فصل دوم امسال، تغییرات موجودی انبار و اشتباهات آماری، با رشد خیره‌کننده ۶/ ۱۹۲ درصدی همراه بوده است.

برخی می‌گویند عمده این تغییرات ناشی از اشتباهات آماری است. میزان رشد موجودی انبار و اشتباهات آماری در فصل سوم ۷/ ۲۳ درصد گزارش شده است. اگر میزان رشد موجودی انبار را هم درحرکت این بخش موثر بدانیم، به این نتیجه می‌رسیم که رکود اقتصاد در فصل پاییز کماکان در سمت تقاضا وجود دارد، با این تفاوت که سرعت رشدش نسبت به تابستان تعدیل شده است. رشد موجودی انبار در دو فصل پیاپی تابستان و پاییز، می‌تواند مترادف با افت رفاه مردم باشد.