۵ رقیب پای سفره ایران

در سال ۲۰۱۹، بازار نفت تغییرات پنهانی را تجربه کرد که اگرچه در روند قیمت‌ها اثر نداشت، اما در روابط میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان این کالا مؤثر بود. این تغییر که نتیجه اعمال تحریم‌های امریکا بر تولیدکنندگان نفت خام بود، بازار نفت کشورهایی مانند ایران و ونزوئلا را در اختیار سایر تولیدکنندگان قرار داد و آنها پای سفره نفت تحریم شده ایران نشستند.

تازه‌ترین آماری که این مسأله را به نمایش می‌گذارد، گزارش وزارت توسعه اقتصادی روسیه است. به گزارش ایرنا، در این گزارش آمده که «صادرات نفت روسیه در سال گذشته به‌دلیل تحریم برخی کشورها از سوی امریکا رشد چشمگیری را تجربه کرده است. به‌طور مثال صادرات نفت این کشور به ترکیه در ۱۱ ماه سال ۲۰۱۹، به‌دلیل آغاز خرید مراکز پالایش نفت آنکارا از مسکو پس از تحریم نفتی امریکا علیه ایران ۴.۵ برابر افزایش یافته است.»

مسکو اعلام کرد: «محدودیت‌های اعمال شده از سوی امریکا در مورد برخی کشورها از جمله ایران و ونزوئلا به‌طور غیرمستقیم موجب افزایش صادرات نفت از روسیه شد. تحریم نفتی ونزوئلا نیز از سوی امریکا سبب افزایش صادرات نفت روسیه شده است.» روسیه روزانه بیش از ۱۱ میلیون بشکه نفت تولید می‌کند که بیش از نیمی از آن صادر می‌شود. بانک مرکزی روسیه در گزارشی اعلام کرده که روسیه از محل صادرات نفت خام در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۲۱.۶ میلیارد دلار درآمد کسب کرده است.

بازار ایران، پیش و پس از تحریم‌ها

پیش‌از تحریم‌ها، ایران بیش از ۶۰ درصد نفت خود را روانه بازار آسیا و نزدیک ۴۰ درصد را به بازارهای اروپا صادر می‌کرد. مشتریان سنتی نفت ایران یعنی کشورهای چین، هند، کره‌جنوبی، ژاپن و ترکیه و همین‌طور مشتریان اروپایی روزانه نزدیک به ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه نفت از ایران می‌خریدند.اما بعد از افزایش فشار از سوی امریکا روند تغییر کرد. در آغار تحریم‌ها، ایتالیا، تایوان، ترکیه، ژاپن، چین، کره جنوبی، هند و یونان کشورهایی بودند که به مدت شش ماه از تحریم واردات نفت ایران معاف شده بودند. در همان دوره، خبرگزاری رویترز نوشت که یونان و ایتالیا با وجود معافیت‌ها به‌دنبال فروشندگان دیگر رفتند.

بیژن زنگنه، وزیر نفت نیز اعلام کرد که از زمان خروج امریکا از برجام هیچ کدام از کشورهای اروپایی به جز ترکیه از این کشور نفت نخریده‌اند. ترکیه خرید نفت از ایران را کاهش داد و نفت خام کشورهایی نظیر روسیه و عراق را جایگزین آن کرد.

فروش نفت به کشورهای آسیایی

در میان مشتریان آسیایی نیز آنهایی به خرید نفت ایران ادامه دادند که وابستگی کمتری به اقتصاد امریکا داشتند. مثل چین که مدت هاست درگیر جنگ تجاری با امریکا بوده، در این مدت به خرید نفت ایران تا حدودی ادامه داده است. البته حجم واردات آن کم شده اما صفر نشده است. بر اساس گزارش پلاتس، صادرات عربستان سعودی به چین بعد از تحریم ایران به طور قابل ملاحظه‌ای رشد کرد و این کشور نخستین صادرکننده نفت به چین شده است.

اما کره‌جنوبی در همان دوره معافیت‌ها، شروع به جایگزین کردن نفت کشورهای دیگری مانند نفت سبک امریکا با نفت ایران کرد. بخشی از این نفت خام سبک و فوق سبک امریکا جایگزین میعانات گازی ایران شد.

چند ماه پس از تحریم، «نشنال اینترست» نوشت، پالایشگاه‌های کره‌جنوبی پس‌از تحریم‌های جدید علیه ایران به‌دنبال یافتن منابع جایگزینی برای میعانات گازی هستند تا جای واردات قابل توجهی را که قبلاً از ایران داشتند، بگیرد. نفت خام فوق سبک امریکا و میعانات گازی قطر از جمله جایگزین‌ها هستند، اما هزینه جایگزین کردن نفت ایران برای کره‌جنوبی کم نیست.»

بر اساس این گزارش، تولیدات قطر و امریکا از جمله جایگزین‌های نفت ایران بعد از تحریم‌های امریکا برای کشور کره‌جنوبی بود. هند نیز از جمله خریداران عمده نفت ایران بود و تا قبل از تحریم‌های نفتی اخیر امریکا، روزانه بین ٤٥٠ تا ٤٨٠ هزار بشکه نفت از ایران وارد می‌کرد.

به‌گزارش ایندیا تودی، «از زمان اعمال تحریم‌های امریکا علیه ایران تا مهرماه سال‌جاری، عرضه نفت خام امریکا به هند ۹۶ درصد افزایش یافت. در این مدت، هند سومین کشور بزرگ مصرف‌کننده نفت دنیا، واردات نفت از عراق و عربستان را نیز افزایش داد.» ژاپن، دیگر مشتری نفت ایران، بر واردات نفت از ایران تا مدت‌ها اصرار داشت؛ اما در ماه دی، عباس عراقچی معاون وزیرخارجه ایران از توقف این بخش از صادرات نفت کشور خبر داد.

اما در پی تشدید فشارها بر خریداران نفت ایران و از دست رفتن بخشی از بازار، شنیده می‌شود که ایران بازارهای جدیدی پیدا کرده و صادرات نفت ادامه دارد. به همین خاطر در گزارش سال ۲۰۱۹ اوپک میزان صادرات نفت خام قابل ردگیری ایران بین ۴۰۰ هزار تا ۷۰۰ هزار بشکه در روز عنوان شده است.

بازگشت سخت ایران

بر اساس آنچه کشورهای خریدار نفت می‌گویند، اکنون نفت امریکا، روسیه، عراق، عربستان و همین‌طور میعانات گازی قطر، برجسته‌ترین جایگزین‌های نفت ایران هستند. حتی شنیده می‌شود که صادرات نفت امریکا به اروپا در این مدت افزایش داشته است. مرتضی بهروزی فر، عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در این باره می‌گوید: «امریکا که ۱۵ سال پیش حدود ۱۲ میلیون بشکه در روز واردات داشت، الان صادرکننده نفت است و در مقاطعی فقط زیر یک میلیون بشکه نفت خام سنگین، بنا به نیاز پالایشگاه‌های خود، وارد می‌کند. این کشور که در حال افزایش صادرات نفت خود است، بخشی از بازار ایران را گرفته است.»

بهروزی فر در گفت‌و‌گو با خبرنگار ما ادامه می‌دهد: «روسیه نیز همان‌طور که اعلام کرده، بخشی از بازار ایران را گرفته است. عراق، عربستان، امارات و قطر از دیگر صادرکنندگانی هستند که اکنون به بازارهای ایران نفت جایگزین می‌فرستند.» او توضیح می‌دهد: «اما این موضوع هم خواست واردکننده و هم صادرکننده است. کشورها بر مبنای منافع ملی حرکت می‌کنند.»

این کارشناس انرژی با بیان اینکه صادرات ایران صفر نشده و بخشی از آن در حال انجام است، می‌گوید: «با توجه به شرایطی که اکنون بر بازار نفت حاکم است، بازگشت مجدد نفت ایران به بازار سخت‌تر از دوره بعد از برجام خواهد بود. این موضوع تنها تفاوت شرایط کنونی با آن زمان است. الان ساختار‌ها در حال تغییر هستند. رقیب و رفیق فرقی ندارد، همه بر مبنای نیاز بازار نفت عرضه می‌کنند. مازاد نفتی که در بازار وجود دارد و توافق کاهش تولید اوپک و اوپک پلاس، نشان دهنده سخت بودن شرایط بازگشت است.»

با این حال ایران بارها اعلام کرده که به محض لغو تحریم ها صادرات نفت خود را افزایش خواهد داد. مسأله بازپس گرفتن بازار یا ایجاد بازارهای جدید، سخت است، اما با ابزارها و راهکارهایی امکان پذیر است.

عطیه لباف