اگر بخواهیم تعریف ابتدایی از وزارت امور خارجه ارایه دهیم، میتوان گفت؛ ارگانی است که عهدهدار اجرای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است، وزارتخانهای که در این دولت بیش از سایر دولتها بحث و جدل بر سر عملکرد آن وجود داشته که مخالفان و موافقان بسیاری را میطلبد.
یکی از قویترین وزارتخانههای ما بدون تردید وزارت امور خارجه است که با حضور شاخصترین و موثرترین افراد دولت یازدهم چنین شکلی را به خود گرفته است. دیپلماتهایی که توانستند پس از سالهای سال با مذاکرات چندین و چندساله ایران و کشورهای ١+ ٥ در موضوع هستهای به نقطه مشترکی با سایر کشور دست یابند و توافق برجام را به ثمر برسانند که شاید این موضوع نه تنها مهمترین عملکرد وزیر امور خارجه باشد، بلکه بهعنوان مهمترین دستاورد این دولتتلقی میشود.
البته برای رسیدن به این توافقنامه با موانعی داخلی و خارجی روبهرو شد اما با تدبیری که داشت موانع را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشت؛ «محمدجواد ظریف» را میگویم، وزیر امور خارجه ایران که توانست پس از ١٢سال با رویکرد متفاوتی به این توافقنامه دست پیدا کند. اگر چه برجام موافقان و مخالفان بسیاری دارد و عدهای عملکرد این وزارتخانه مهم را ننگین میدانند، اما از دیگر سو برخی معتقدند با حضور محمدجواد ظریف و چنین عملکردی او توانسته ایران را از مهلکهای بزرگ نجات دهد و باعث پیشرفتهای بسیاری شود.
وظایف و اهداف وزارت امورخارجه
طبق قانون این وزارتخانه عهدهدار وظایفی نظیر بررسی، برقراری، تنظیم، حفظ و توسعه روابط سیاسی جمهوری اسلامی ایران با سایردولتها و سازمانهای سیاسی بینالمللی و نظارت و اشراف بر سایر روابط خارجی، ایجاد و اداره نمایندگیهای سیاسی و کنسولی در کشورهای خارجی و سازمانهای سیاسی بینالمللی براساس قوانین و مقررات مربوط، توجه و مراقبت دایم و اقدامات لازم و به موقع نسبت به وقایع بینالمللی بهویژه وقایع جهان اسلام و تهیه و تنظیم گزارشهای لازم و دقیق در این زمینه با پیشبینی و پیشنهادات جهت اطلاع مراجع مربوطه است اما این پایان ماجرا نیست؛ چرا که این وزارتخانه عهدهدار فراهمآوردن زمینههای مناسب برای انجام وظایف نمایندگیهای دولتهای خارجی و سازمانهای بینالمللی در ایران طبق قوانین و مقررات و عرف داخلی و بینالمللی و بر اساس اصل عمل متقابل با هماهنگی و همکاری دستگاههای مربوطه نیز است اما نباید از یاد برد که این وزارتخانه مسئولیت اوضاع اقتصادی، فرهنگی و همان طور که از نامش پیداست اوضاع سیاسی را بر دوش میکشد که همین امر موجب شده تا سهمی در برخی از دستگاههای کشوری داشته باشد و بتواند در این راستا گامی بردارد. همین امر موجب شده تا همکاری با دستگاههای اجرایی کشور و ارایه نظریات لازم با رعایت ملاحظات سیاسی خارجی در جهت بررسی و تهیه طرحهای مربوط به برقراری و گسترش مناسبات اقتصادی، فرهنگی، علمی، فنی و غیره، فراهمآوردن موجبات و زمینههای شرکت و عضویت دستگاههای دولتی در مجامع جزیی از وظایف این سازمان قرار بگیرد.
اقدامات صورتگرفته
همانطور که شاهدیم در این دوره وزارت خارجه بیش از سایر دورهها درخشید که مهمترین عامل آن را میتوان توافق برجام که موجب گسترش روابط بینالملل شد، دانست؛ اما نباید پنداشت که تنها برجام دستاورد این وزارتخانه بود؛ چرا که اکنون با نگاهی به گسترش روابط بینالملل به این مهم پی میبریم که میتوان این امر را اساسيترين سیاست خارجی دولت یازدهم دانست که همواره در تلاش بوده تا روابط بینالملل خود را تقویت کرده و سطح همکاری با کشورهای دوست را بالا ببرد که این امر خود جای تقدیر دارد؛ چرا که تا پیش از این از روابط بینالملل و همکاری با سایر کشورها را آنچنان شاهد نبودیم.
از دیگر اقداماتی که وزارت امور خارجه برای بهبود شرایط اقتصادی، اجتماعی و.... انجام داده است میتوان به این مهم پی برد. همچنین رفع تحریمها موجب شد تا بسیاری از بیماران که از کمبود دارو رنج میبردند را تا حدی ساماندهی کند و پیشرفتهای اقتصادی را پیش روی ما قرارداد. از دیگر اقداماتی که در این دولت صورت گرفت، میتوان تلاشهای نتیجهبخشی که برای آزادی زندانیان ایرانی خارج از کشور انجام و منجر به آزادی هزار و ۵۴۳ زندانی ایرانی از کشورهای مختلف و کاهش تعداد زندانیان به دو هزار و۳۷۱ نفر تا اردیبهشت ۹۳ شد، اشاره کرد. حال برای ارزیابی این موضوع و ملموسترشدن آن با برخی از کارشناسان گفتوگو کردهایم.
دفترخانه غُربا
وزارت امور خارجه در زمان آقامحمدخان قاجار و بهمنظور برقراری روابط سیاسی با سایر دولتها تاسیس شد. این وزارتخانه که نخستین وزارتخانه تاسیسشده در ایران است، در ابتدا سازمان امور خارجی یا دفترخانه غُربا نام داشت.
همچنین نخستین فردی که بهعنوان وزیر بر این مسند قدرت تکیه زد، رضاقلیخان منشیالممالک بود که تا قبل از آن به مدت ١٢سال عهدهدار وزارت امور داخله بود و پس از آن به عنوان سرپرست سازمان امور خارجی انتخاب شد. اما پس از رضاقلی خان منشیالممالک، نوبت به معتمدالدوله نشاط رسید و نخستین آییننامه این وزارتخانه در سال۱۲۹۹ به تصویب رضاشاه پهلوی رسید. دیگر آییننامه این وزارتخانه در زمان نصرالله مشیرالدوله تدوین شد و در سال۱۳۱۸هجریقمری، به امضای مظفرالدینشاه رسید. البته باید دانست اساسنامه وزارت خارجه از دوره قاجار تا اواخر دوره پهلوی دوم سهبار تجدید و اصلاح شده، اما از آن زمان تاکنون هیچگونه تغییری نکرده و اساسنامه و عملکرد فعلی بر پایه همان اساسنامه است.
کارشناس بی طرف:وعده محقق شده دولت یازدهم
صادق زیبا کلام- استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی| این روزها همهمه مبنی بر چگونگی عملکرد وزارتخانهها به گوش میرسد که موافقان و مخالفانی را در این رابطه به خود اختصاص داده است. در میان وزارتخانهها، وزارت امور خارجه در این دولت بیشتر بر سر زبانها بوده و خود را به خوبی نشان داده است. صادق زیباکلام، استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاسی در این زمینه معتقد است: «بدون شک عملکرد وزارت امور خارجه در دولت یازدهم، عملکردی مثبت و سازنده است. چرا ما در دولتهای قبل شاهد عملکرد ضعیف و عدم ارتباط با سایر کشورها بودهایم.»
این تحلیلگر سیاسی با اشاره به گسترش روابط ایران با سایر کشورها در عرصههای مختلف در این زمینه توضیح داد: «در این دولت سعی برگسترش روابط شده است. با نگاهی به دولت گذشته و ناکامی آقای جلیلی با خانم اشتون متوجه این مهم میشویم، همچنین باید درنظر داشت که هیچگاه تأثیر این مذاکرات مشخص نشد که آقای ظریف دقیقا نقطه مقابل آقای جلیلی هستند و با نگاهی به مذاکرات آقای ظریف و تیمشان که به موفقیت دست پیدا کردند؛ چراکه ما را از بحران هستهای و مناقشات پیشرو نجات دادند.»
این استاد دانشگاه ضمن یادآوری برداشتهشدن بسیاری از تحریمها از بازگشت شرکتهای بزرگ نفتی سخن به میان آورد و در این زمینه توضیح داد: «همچنین عملکرد در این دوره بهگونهای بود که بسیاری از تحریمهای هستهای برداشته شد که این امر کمک بزرگی در بسیاری از پیشرفتهای پیشروی ما بود. البته موضوعی که در این میان از اهمیت ویژهای برخوردار است، بازگشت شرکتهای بزرگ نفتی است که در قرارداد توتال نیز شاهد آن بودیم که بسیاری از فازهای دیگر پارسجنوبی و عسلویه که به جهت تحریمها متوقف شده بودند و اکنون مجددا فعال شدهاند.» زیباکلام با ابراز خرسندی در این زمینه یادآور شد: «استخراج نفت به بیش از ٤میلیون بشکه در روز رسیده، زیرا این مقولاتی که گفته شد، از کمترین دستاوردهای برجام به شمار میآیند.»
در جایجای جهان جنگ و خشونت دیده میشود که برای دستیابی به منفعتی دست به سلاح میبرند. این اتفاق درحالی به وقوع میپیوندد که گفتمان راه موثرتری میتواند باشد، زیباکلام در این زمینه بیان کرد: «مهمترین دستاورد وزارت خارجه و دولت یازدهم آن است که به خوبی نشان دادند که به دنبال جنگ و انقلاب نیستند و در جستوجوی راهی برای دستیافتن به تفاهم و زندگی مسالمتآمیز هستند. به همین جهت میتوان گفت، این دولت نشان داد منافع ملی را در چهارچوب صلح و آرامش میخواهد.»
البته بسیاری معتقدند که سیاست خارجه ابتدا باید به دنبال گسترش روابط خود با کشورهای همسایه باشد. زیباکلام در این زمینه توضیح داد: «مسلما نمیتوان به رهبران کشورهای عربستان و امارات توهین کرد و پس از آن انتظار مصالحه بین دو کشور را داشت.» این استاد دانشگاه با ابراز تأسف در این زمینه ادامه داد: «اگر این موضوع به دست آقای روحانی یا ظریف بود، قطعا وضع ما با همسایگان بهتر بود. بد نیست از خود بپرسید تا چه میزان دولت در این زمینه میتواند دست باز عمل کند و تا چه میزان نهادهای دیگر بر آن تاثیرگذارند.»
زیباکلام در خاتمه ضمن تقدیر از عملکرد این وزارتخانه در این زمینه بیان کرد: «سیاست خارجه دولت یازدهم یکی از موفقترین سیاستها است. همچنین کسانی که در وزارت خارجه فعالیت میکنند و مسئولیتی را برعهده دارند، افرادی ستودنی هستند؛ زیرا افرادی معتدل و میانهرو هستند و با اشرافی که بر کار خود دارند، به خوبی عمل کردهاند؛ بنابراین با توجه به مقولاتی که گفته شد، میتوان عملکرد این وزارتخانه را در دولت یازدهم چیزی بیش از انتظار دانست.»
نگاه موافق:عملکرد مثبت قابل ستایش
کمال دهقانی فیروزآبادی| دولت یازدهم در حال سپریکردن روزهای پایانی است و بسیاری از رسانهها و مسئولان در حال بررسی چگونگی عملکرد وزارتخانهها هستند که در این میان وزارت امور خارجه بیش از سایر وزارتخانهها مورد توجه قرار گرفته است. کمال دهقانی فیروزآبادی، نايبرئیس اول کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم در این زمینه معتقد است: «وزارت امور خارجه در چند سال گذشته مسئولیت سنگینی را بر دوش میکشید. به همین جهت زمانی که بیشترین مسائل ما بینالمللی میشود، بحرانهايی چون سوریه، لبنان، عراق و... را در استانها شاهدیم و زمانی که قطعنامههای مسائل شورای امنیت سازمان ملل را داشتیم و گفتوگوهای ١+٥ نشاندهنده عملکرد خوب و مفید وزارت امور خارجه ما در این دوران است.»
روابط اقتصادی دوجانبه بخش قابلتوجهی از آن به وزارت امور خارجه مربوط میشود که به موضوع برجام نیز ربط دارد که این توافق منجر به حلشدن بسیاری از مشکلات ما شد و مختص به وزارت امور خارجه بود. این نماینده مجلس با ابراز خرسندی در این زمینه ادامه داد: «برخی مطالب دیگر نیز وجود دارد همانند امنیتی و اقتصادی که تنها وزارت خارجه را درگیر خود نمیکند بلکه نیروهای مسلح و دستگاههای اقتصادی و وزارتخانههای دیگر را به فراخور عملکردشان درگیر میکند؛ اما در بخش مرتبط با وزارت خارجه باید گفت عملکرد بسیاری خوبی به نمایش گذاشته شد، عملکردی که تلاش بسیاری را در دل خود نهفته داشت.»
این نماینده مجلس با اشاره به عملکرد خوب و مناسب وزارتخارجه در این زمینه توضیح داد: «این تلاشها به اندازهای بوده که مقام معظم رهبری در صحبتهایشان از تلاشهای دکتر ظریف و همکارانشان تمجید كرده اند. در حقیقت باید عنوان کرد بیش از توانشان در این عرصه ظاهر شدند. در خصوص مسائل امنیتی دستگاههای دیگری را نیز درگیر با مسأله داشتیم که به خوبی ظاهر شدند و به همین خاطر است كه ما امروز شاهد صلح در عراق و سوریه هستيم و در آینده آرامشی که در کشورهای همسایه شکل بگیرد، نتیجه همکاری دستگاههای مختلف و وزارت خارجه است. نتیجه این مسأله ارتقاي جایگاه جمهوری اسلامی ایران است.»
دهقانی فیروزآبادی در خاتمه در زمینه اقتصادی وزارت خارجه را همهکاره نمیداند و میگوید: وزارت خارجه در این حوزه تسهیلکننده روابط بازرگانی دو کشور است. تحریمها محدودیتهایی را به وجود آورده بود که تا حدودی مرتفع شد. در جذب سرمایه خارجی اینگونه نیست که وزارت خارجه به تنهایی وارد عمل شود. نیاز به همکاری همه دستگاهها دارد، البته باید عنوان کرد که در این حوزه نیز وزارت خارجه به خوبی ظاهر شده
اگر چه کوتاهیهایی در سایر دستگاهها دیده میشود. البته نکتهای که به نظر من اهمیت دارد این است که در کنار همکاری سایر دستگاهها دیدگاه وزارت خارجه طی سالهای آینده باید مبنی بر اقتصاد باشد؛ بهخصوص طی ٩ سال آینده که در حال نزدیکشدن به هدف ١٤٠٠ و سند توسعه هستیم.»
رویکرد وزرای خارجه در ١+٥
وقتی سخن از وزارت خارجه به میان میآید یکی از اتفاقات اخیر را یادآوری میکند، مذاکرات ایران با گروه موسوم به ١+٥؛ گروهی که پنج قدرت دنیا را در دل خود جای داده بود و هر یک با سیاستها و رویکردهای مختلفی بر سر میز مذاکرات حاضر شدند؛ مذاکراتی که قرار بود تمام هموغم خود را بر سر حلوفصل جنجال غرب که عمری بیش از یک دهه داشت، بگذارد. آلمان یکی از این پنج گروه بود؛ کشوری که به تناسب انگلیس و فرانسه با رویکردی ایجابیتر در قبال ایران برای مذاکرات اعلام آمادگی کرد؛ اما در مقابل مهره دیگر مذاکرات فرانسه بود که زیادخواهیهایی از طرفش مشهود بود که با رویکرد مناسب تیم ایرانی در قبال آن ایستادگی شد.
فابیوس، وزیر امور خارجه این کشور زیادخواه بود که آمده بود تا به خواسته سالهای گذشته خود مبني بر برچیدهشدن غنیسازی در ایرانپافشاری کند.
سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه نسبت به مذاکرات با ایران امید وار بود چرا که اعلام کرد که دورنمای فعال سازی کار بر روی حل و فصل مسائل پیرامون برنامه هستهای ایران مثبت ارزیابی کرده بود و به برطرف شدن اختلافات طرفیت امیدوار بود.
آمریکا دیگر کشوری بود که بر سر میز مذاکرات آماده شد با این باور که دولت اوباما توانایی هسته ای ایران را یک خطر بالقوه برای خود میدید و در کنار اینکه خواستار نشاندن ایران بر سر میز مذاکرات بود، تحریمهایی را منظور کرده بود و این جانکری بود که برای پیادهکردن این خواستهها برای مذاکرات آمده بود؛ اما وزیر امور خارجه انگلیس از همان ابتدا انعطاف بیشتری داشت و درست زمانی که بر سر مذاکرات هستهای ناهماهنگی بود، او سخن از پیشرفتهایی که در این عرصه شده بود به میان آورد و گفت كه با پیشرفتهای مهمی که تا امروز داشتیم نظر من، درست مثل نظر وزرای خارجه کشورهای گروه ١+٥ و آقای ظریف وزیر امور خارجه ایران، این است که رسیدن به توافق جامع همچنانامکانپذیر بود.البته در این میان انگلیس از این مذاکرات بیبهره نبود چرا که در پی آن بودند تا دیگر نتواند سلاح هستهای تولید کند
نگاه مخالف:نظرم منفی است
ناصر موسوی لارگانی- نماینده مجلس| اگرچه عملکرد وزارت امور خارجه در دولت یازدهم مورد تأیید بسیاری از کارشناسان بوده اما در این میان ناصر موسویلارگانی نماینده مجلس، نظری متفاوت در این زمینه دارد و معتقد است: «اگرچه وزارت امور خارجه عملکردهای خوب و قابل تأملی داشته که جا دارد از آن تقدیر شود اما در بسیاری از مقولات مانند مسائل منطقهای عملکرد ضعیفی را از خود نشان داده است».
این نماینده مجلس با اشاره به اخرین سفر وزیر امور خارجه و مصاحبههای منتشرشده او در این زمینه ادامه داد: «آقای ظریف در آخرین سفر خود با مصاحبهای که در مورد برجام و آمریکا انجام داد، نشان از عملکرد خوب ایشان بود، اما در بسیاری از موارد چون عکس منتشرشدهشان در دیدار با امیر کویت به عبارتی نمایانگر ضعف آقای ظریف در مقابل امیر کویت است، زیرا حالت التماسگونهای در برابر امیر کویت برای میانجیگری بین ایران و عربستان دارد.»
این نماینده مجلس با انتقاد از استفادهنکردن این وزارتخانه از ظرفیتهای موجود در این زمینه ادامه داد: «همچنین انتظار میرود این وزارتخانه با قوت عمل کند و با وضعیتی که ما داریم، وزارت امورخارجه میتواند با قوتی که در منطقه دارد، از این فضا استفاده بیشتری ببرد و سوار بر این فضای دیپلماسی خارجی شود.»
البته باید در نظر داشت که این وزارتخانه میتوانست از اقتدار بیشتری بهخصوص درمسائل منطقهای برخوردار باشد و با همکاری نیروی قدس بتواند در تراز انقلاب اسلامی به وظایف خود جامه عمل بپوشاند. از دیگر انتظارات آن است که این وزارتخانه باید ٨٠درصد از وقت خود را صرف امورات اقتصادی میکرد؛ به عبارت دیگر، رایزنیهایی که میتواند در امر اقتصاد مفید باشد، در این زمینه بسترسازی صورت میگرفت که متاسفانه محقق نشد».
- 18
- 5
