«زبان فارسی برای ما مهم است.»، «ما به زبان فارسی اهمیت می‌دهیم.»، «ما می‌خواهیم زبان فارسی را در دنیا گسترش دهیم.» «اگر به زبان فارسی اهمیت ندهیم، خودمان را نابود کرده‌ایم.» اگر بخواهم بگویم، باز هم می‌توانم؛ از همین جملات فراوان است و تا هر زمان هم که بخواهید با همین جمله‌ها ادامه می‌دهیم. مطمئنا وقتی از زبان فارسی حرف می‌زنیم، از یک چیز ساده حرف نمی‌زنیم، شاید برخی فکر کنند چه لزومی دارد ما آموزش زبان فارسی داشته باشیم، زبان فارسی که ساده است و احتیاجی به آموزش ندارد.
این اتفاقا اصلا ساده نیست، زبان فارسی برای ما و خیلی از کشورهای منطقه اهمیت دارد و مطمئنا برای اینکه این اتفاق بیفتد باید برنامه‌ریزی درستی انجام بگیرد و طبق آن برنامه‌ریزی پیش برویم. کارهای زیادی انجام گرفته و کارهای دیگری هم درحال انجام است، در این گزارش که موضوعش زبان فارسی است، می‌خواهیم به بحث کرسی‌های زبان فارسی بپردازیم، کرسی‌های زبان فارسی در‌حال‌حاضر وضعیت خوبی ندارند و به تعبیری دیگر، به شرایط اضطرار رسیده‌اند، این کرسی‌ها، مطمئنا یکی از ارکان گسترش زبان فارسی هستند، اما اگر شنیده باشید درحال تعطیل‌شدن هستند یا اینکه به‌طور کل تعطیل شدهاند. در این گزارش به این موضوع و سابقه اینکه این کرسی‌ها زیرمجموعه کدام نهاد است و چرا باید حفظ شوند، پرداختیم.
مسئولیت کرسی‌های زبان فارسی
مسئولیت مستقیم کرسی‌های زبان فارسی با وزارت علوم است، اما خب نهادهایی مثل بنیاد سعدی و سازمان فرهنگ و ارتباطات با آنها همکاری می‌کنند. کرسی‌های زبان فارسی در چارت «معاونت گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی در خارج از کشور» قرار دارد و این معاونت وظایف زیادی دارد که به بخشی از آنها اشاره می‌کنیم: «شناسایی مراکز علمی و دانشگاهی دارای کرسی‌های زبان و ادبیات فارسی، ایران‌شناسی خارج از کشور، شناسایی، انتخاب و اعزام استادان زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی کشور به کرسی‌های زبان فارسی و ایران‌شناسی دانشگاه‌ها و مراکز علمی، تحقیقاتی و فرهنگی خارج از کشور، اعطای بورس‌های تحصیلی بلندمدت منتهی به اخذ مدرک در مقاطع لیسانس، فوق‌لیسانس و دکتری به دانشجویان سایر کشورها و...»
اینها تقریبا وظایفی است که از بین ۲۰ وظیفه این معاونت، برایتان انتخاب کردیم؛ معاونتی که در زیرمجموعه یک وزارتخانه علمی است و به‌عنوان یک دستگاه علمی و آموزشی و به‌صورت خاص در زمینه تاسیس و تقویت گسترش زبان و ادبیات‌فارسی و ایران‌شناسی در مراکز دانشگاهی سایر کشورها، فعالیت می‌کند. البته بعد از تاسیس بنیاد سعدی، به‌منظور متمرکز‌کردن فعالیت‌های مربوط به گسترش زبان و ادبیات‌فارسی، دبیرخانه شورای گسترش زبان و ادبیات‌فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز گسترش زبان و ادبیات‌فارسی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در بنیاد سعدی ادغام شدند، اما مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم با توجه به وظیفه خاصش برای گسترش زبان و ادبیات‌فارسی به‌طور مستقل تحت‌عنوان معاونت گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خارج از کشور به فعالیت‌های خود در این زمینه ادامه می‌دهد. نکته جالب توجه شاید به تعداد بازدیدهای صفحه‌ای که وظایف این معاونت در آن آمده است، نشان می‌دهد کسی حتی رغبتی ندارد که به این صفحه سر بزند تا بداند وظیفه این مرکز برای زبان فارسی چه چیزی است؟
از ۶۳ رسیدیم به ۱۶ کرسی!
دو هفته است که حرف‌های زیادی می‌شنویم از تعطیلی کرسی‌های زبان فارسی، البته حدود یک سال پیش بود که یکی از مسئولان مرتبط با زبان فارسی این خبر را داد که کرسی‌های زبان فارسی درحال تعطیل‌شدن است، اما درخواست داشت تا خبری نشود، حالا بهادر باقری، معاون زبان فارسی و ایران‌شناسی در خارج از کشور وزارت علوم مصاحبه‌ای با مهر داشته و درباره این کرسی‌ها صحبت کرده است: «در وزارت علوم، مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی، تمام روابط دانشگاهی ایران با دانشگاه‌های خارج از کشور را برنامه‌ریزی و هدایت می‌کند.
این مرکز دو معاونت دارد که یکی از آنها، معاونت گسترش زبان فارسی و ایران‌شناسی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خارج از کشور است که مسئولیت آن برعهده اینجانب است. این مرکز حدود ۴۰ سال است که بیش از ۲۶۰ استاد زبان و ادبیات‌فارسی و زبان‌شناسی به دانشگاه‌های خارج از کشور برای تدریس زبان فارسی و ایران‌شناسی اعزام کرده است. اخیرا به‌دلیل مشکلات ارزی پیش آمده و اینکه به‌رغم پیگیری‌های فراوان و مکرر ما، متاسفانه سازمان برنامه و بودجه، اعتبار این بخش را اختصاص نداده است، این کرسی‌ها در خطر تعطیلی قرار گرفته‌اند.
حدود ۲۰۰ کرسی زبان و ادبیات‌فارسی در دانشگاه‌های جهان فعالند که بسیاری از آنها مستقل هستند و ارتباط کاری با وزارت علوم ندارند؛ اما ما از ایجاد ارتباط متقابل و سازنده با آنها استقبال می‌کنیم، هم‌اکنون از ۶۳ کرسی یادشده، توانسته‌ایم تنها به حدود ۱۶ کرسی زبان فارسی، استاد اعزام کنیم و اگر بودجه به این بخش اختصاص نیابد، همین تعداد هم ممکن است تعطیل شود و شوربختانه باید شاهد خاموش‌شدن چراغ زبان فارسی در بسیاری از کشورها باشیم. کرسی‌های زبان فارسی در این دولت، از ۶۰ کرسی به ۱۶ کرسی کاهش یافت. از مهرماه سال قبل به این سو، هنوز نتوانسته‌ایم حقوق استادان‌مان را پرداخت کنیم و با مشکل جدی روبه‌رو هستیم.»
در چه کشورهایی برای زبان فارسی حضور داریم؟
برای اینکه بدانیم در چند کشور حضور داریم به اطلاعات زهرا استادزاده، عضو هیات‌علمی معاونت گسترش زبان فارسی رجوع کردیم. او درباره این کرسی‌ها در سال ۹۷ گفته بود: «در سایر کشورهای جهان، کرسی‌های متفاوتی به‌واسطه استادان برجسته ایرانی انجام می‌شود که بیشترین کرسی‌ها در کشورهای منافع‌المشترک و قفقاز و کمترین تعداد در کشورهای آمریکای‌جنوبی برپا شده است. نمایندگان ایران در خارج از کشور به‌منظور حفظ اهمیت کرسی‌های زبان فارسی با کشورهای مالزی، لهستان، لبنان، پاکستان، گرجستان، سنگال، سوریه، دانمارک، چین، بوسنی و هرز‌گوین، بلغارستان، بلاروس، برزیل، اسلوونی، مکزیک، هنگ‌کنگ و اروگوئه مکاتبات بسیاری را انجام داده‌اند. تا خردادماه سال ۹۷ وزارت علوم با اعزام ۳۹ استاد در ۲۶ کشور، تعداد ۶۳ کرسی به‌منظور آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان برپا کرده است.
بیش از پنج هزار دانشجو در خارج از کشور در حوزه ادبیات و زبان‌فارسی تحصیل می‌کنند، وزارت علوم تلاش کرده به‌منظور کاهش هزینه دانشجویان خارجی متمایل به زبان فارسی، تعدادی از آنها را بورسیه کند تا در کشورهای خود زبان فارسی را فراگیرند.» گفت‌وگویی هم با او داشتیم تا اطلاعات جدیدتری نسبت به این کرسی‌های زبان فارسی داشته باشیم، او می‌گوید: «اگر بخواهیم کلی‌تر نگاه کنیم، کرسی‌های رسمی وزارت علوم از سال ۱۳۵۴ یعنی قبل از انقلاب تا امروز بیش از ۲۵۰ کرسی بوده است. وزارت علوم به بیش از ۵۰ کشور، استاد اعزام کرده است. درمورد تعطیلی کرسی‌ها باید نکته‌ای را بگویم، هیچ کرسی‌ای تعطیل نشده است. اما مشکلات اقتصادی کشور ما باعث شده ۳۵ استاد را به‌خاطر مشکلات ارزی به کشور برگردانیم.
نکته بعدی اینجاست که برای ۳۰ پست سازمانی رسمی وزارت علوم تحقیقات و فناوری دو میلیون یورو احتیاج داریم تا بتوانیم این مساله را احیا کنیم. امسال یعنی در سال ۹۸ ما ۱۷ استاد به کشورهای استرالیا و گرجستان دو استاد، چین چهار استاد، عراق چهار استاد، ترکیه دو استاد، بنگلادش یک استاد، سوریه یک استاد، لبنان یک استاد و اربیل عراق هم یک استاد فرستادیم.»
کرسی‌های زبان فارسی مشترک
یک‌سری از کرسی‌های زبان فارسی به‌صورت مشترک برگزار می‌شود، یعنی ایران با همکاری با کشور مقصد، این کرسی‌ها را برگزار می‌کند. فرج‌الله طالبی، معاون سابق مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم درباره این کرسی‌های مشترک می‌گوید: «به‌دلیل مشکلات ارزی به سمت برگزاری کرسی‌های زبان فارسی مشترک با کشورهای علاقه‌مند رفته‌ایم. برای برگزاری این کرسی‌های مشترک به این شکل عمل خواهیم کرد که دانشگاه‌های مقصد بخشی از هزینه‌های اقامت استادان را بپردازند. در این زمینه با چند دانشگاه مذاکره کرده‌ایم و توانسته‌ایم ۱۷ کرسی مشترک در کشورهای مختلف عراق، ترکیه، آذربایجان، چین، قرقیزستان و اقلیم کردستان برپا کنیم. این کرسی‌ها در حوزه‌های زبان فارسی، ایران‌شناسی، شرق‌شناسی، مطالعات ایران و مترجمی زبان فارسی فعال است.»
انتظاری که محقق نشد
۲۴ خردادماه امسال، بیست‌و‌ششمین جایزه ادبی و تاریخی افشار به ایران‌شناس و موسیقی‌پژوه ژاپنی، یوشیفوسا سِکی تعلق گرفت. سکی در جوانی با شنیدن صدای سه‌تار استاد احمد عبادی، شیفته این ساز شده و به ایران می‌آید و سال ۱۳۵۰ برای آموزش موسیقی وارد دانشگاه تهران می‌شود. او همزمان به ادبیات فارسی هم علاقه‌مند شد و از ۱۳۶۱ که به ژاپن برگشت تا همین سه سال پیش به تدریس زبان فارسی در دانشگاه‌های ژاپن مشغول بود. این استاد ژاپنی که در زمینه شناخت نسخه‌های خطی و هنری فارسی تخصص دارد، تنها نمونه کوچکی است از پژوهشگرانی که شیفته زبان و هنر ایرانی شدهاند و به خواست درونی خود علاقه‌مند به آموختن زبان فارسی شدند.
حالا به همین نمونه ژاپنی نگاه کنید، اولین و آخرین استاد اعزامی برای کرسی زبان فارسی به این کشور، به سال ۱۳۶۹ باز می‌گردد. اهمیت کرسی‌های زبان فارسی در همین نکات کوچک نهفته است، فارغ از اینکه علاقه‌مندان به زبان فارسی، هرکدام دلایل خاص خودشان را برای یادگیری دارند، اما نمی‌توان نسبت به این نکته غفلت کرد که آموزش زبان فارسی در فضای نخبگانی کشورهای دیگر، دروازه‌ای برای ارائه انواع محصولات فرهنگی ایران به گستره‌ای وسیع‌تر از مرزهای جغرافیایی کشورمان است.
واضح است که ترجمه آثار مکتوب و تصویری هنر و فرهنگ ایرانی به زبان کشورهای دیگر، امکان تعامل فرهنگی ما با کشورهای دیگر را بیشتر خواهد کرد و می‌تواند بازار وسیعی برای عرضه محصولات فرهنگی شکل دهد. وقتی از ظرفیت عظیم زبان فارسی حرف می‌زنیم و البته سطح انتظار ما از این ظرفیت را با واقعیتی مقایسه می‌کنیم که کرسی‌های زبان فارسی در کشورهای دیگر انجام داده‌اند؛ همچنان بازخواست‌ها و انتقادها از مدیران و مسئولان به‌دلیل کم‌کاری در تمام این سال‌ها بیشتر می‌شود.
دیپلماسی فرهنگی کجاست؟
واضح است با داعیه شناخت زبان دیپلماسی که مردان سیاست در دولت یازدهم داشتند، توقع کمی نیست که باید در این دولت عنوان دیپلماسی فرهنگی فراتر از حرف و شعار باشد. مهمترین عنصر فرهنگی کشور ما، زبان فارسی است که با توجه به استقبال مردم دیگر کشورها از ادبیات و زبان فارسی، انتظار می‌رود به‌عنوان یک ظرفیت مهم برای ارتباط فرهنگی و هنری استفاده شود. اما آمارها گواه این مدعا است خیلی از کرسی‌های زبان فارسی که می‌توانند معرف فرهنگ ما باشند، تعطیل شدهاند و حتی کاری هم برای حفظ‌شان انجام نگرفته است. تقویت گستره نفوذ زبان و ادبیات فارسی در کشورهای دیگر آن هم در سطح نخبگانی، اهمیت بالایی در تعامل فرهنگی و البته مقدمه‌ای برای عرضه محصولات فرهنگی به کشورهای دیگر است.
- 19
- 4
