آشنایی با انواع صنایع دستی سیستان و بلوچستان

سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۶ بعنوان اولین روستای صنایع دستی جهان به ثبت جهانی رسید

صنایع دستی سیستان و بلوچستان

شهرهای زابل، هامون، نیمروز و هیرمند، بخش سیستان را تشکیل میدهند درحالیکه شهرهای چابهار، سرباز، نیک شهر، ایرانشهر، خاش و زاهدان، بخش بلوچستان را تشکیل می دهند. تمام شهر و روستاهای این استان، مهارت خاصی در ساخت انواع صنایع دستی دارند و به تولید صنایع دستی متنوعی می پردازند.

استان سیستان و بلوچستان، قدیمی ترین و اصیل ترین سوغاتی های ایران و جهان را دارد که قدمتی به بلندای تاریخ دارد و سفال کلپورگان، یکی از سرآمدترین و برجسته ترین آنها به شمار میرود که قدمت آن به هفت هزار سال می رسد. روستای کلپورگان سیستان به دلیل قدمت این صنایع دستی زیبا در سال ۱۳۹۶ بعنوان نخستین روستای صنایع دستی جهان به ثبت جهانی رسید.

بدین جهت از افتخارات ملی کشور می توان به روستای سیستان و بلوچستان و سایر روستاها و صنایع دستی سیستان بلوچستان اشاره کرد که هویت چند هزار ساله ی کشور ما را به جهانیان نشان می دهند.

* پلیوار یا پریوار دوزی:

به نوعی هنر دستی( گلدوزی) بر روی پارچه، پلیوار یا پریوار دوزی میگویند. یکی از ویژگی های پریوار دوزی اینست که امکان دوخت آن بر روی پارچه یا لباس با استفاده از نخ و سوزن بطور مستقیم وجود دارد.

پلیوار یکی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است

متریال اصلی در این هنر، پارچه میباشد که گوشه هایی از آن توسط پریوار، تزیین می شود. عموما میتوانید در حاشیه ی روسری و اشراپ های زنان بلوچی، این دوخت را مشاهده کنید. همچنین در قسمت های دور آستین، سر شلوار و جلوی سینه از این دوخت استفاده می کنند.

* سکه دوزی و ﺁینه دوزی:

سکه دوزی و آینه دوزی از دیگر صنایع دستی سیستان و بلوچستان به شمار میرود که جزئی از جهیزیه ی دختران بلوچ است. جنبه ی این هنر، مانند سوزن دوزی، تزئینی است و همیشه نظر توریست ها را به خود جلب میکند.

از هنر سکه دوزی و پولک دوزی بر روی جلیقه، کلاه، روتختی، لباس و ... پولک و اینه در سایزهای مختلف، استفاده می شود. متریال هایی نظیر سکه، پولک، آینه، پارچه، منجوق، مروارید، دکمه های صدفی، خرمهره و نوار یراق از مهم ترین متریال های این هنر محسوب میشود. از مهم ترین دلایل پرفروش بودن این هنر می توان به زیبایی و تنوع بسیار زیاد آن اشاره کرد.

* خامه دوزی( خمک دوزی):

از دیگر صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان می توان به خامه دوزی اشاره کرد که نام های دیگر آن خامک دوزی یا خمک دوزی و یا سفید دوزی میباشد ولی قدیمی ترین واژه برای این هنر، خمک دوزی است. علت انتخاب نام خمک دوزی برای این هنر در سال های دور، این بود که ابریشم بدون هیچگونه پرداختی از قبیل رنگرزی و پخت و پز یا سفیدکاری به صورت خام استفاده می شد. در اصل به نوعی سوزن دوزی که از نخ ابریشم در آن استفاده می شود خامه دوزی میگویند.

قدمت این هنر به زمان پیدایش ابریشم در سیستان برمی گردد و در نخستین نوشتارهای اسلامی از سیستان تحت عنوان مرکز تولید بهترین بافته های پشمی و ابریشمی یاد شده است. سیستان یکی از بزرگترین مرکزهای تولید ابریشم بوده، چون دارای باغ های بسیار زیاد توت می باشد. طبق گفته ی منابع تاریخی، روستای چلنگ ِ زابل در حدود صد سال پیش ، کارگاه های تولید پیله و ابریشم داشته است. هنر خامه دوزی در دوره های اشکانی و سیستانی به اوج شکوفایی خود رسید.

خامه دوزی از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است که به آن خامک دوزی میگویند

* حصیربافی یا خولک بافی یا تگرد:

قدمت هنر حصیر بافی، سیس بافی، خولک بافی و یا خلک بافی، به تاریخ شهر سوخته و دریاچه هامون برمیگردد که جایگاه ویژه ای در میان مردمان سیستان و بلوچستان داشته است. تلفظ این هنر در منطقه ی سیستان با گویش( خولک بافی) است درحالیکه در بلوچستان با گویش( تگرد) می باشد و تفاوت هایی از نظر نوع مواد ساخت با یکدیگر دارند. طرز تهیه ی خولک از ساقه های نی و تگرد از داز( برگ درختان خرمای وحشی) می باشد.

محصولاتی نظیر سایه بان ، پرده و توتن( نوعی قایق حصیری) از محصولات حصیری سیستان تلقی می شوند درحالیکه محصولات حصیری بلوچستان، شامل سواس( صندل)، روپگ( جارو)، کچو( خورجین)، سمان( زیرانداز)، پروند( کمربند جهت بالا رفتن از درخت نخل)، سفت( جانماز) و کپات( سبد کوچک) می باشند.

از مهم ترین منطقه های تولید محصولات حصیربافی در سیستان می توان روستاهای حاشیه ی کوه خواجه و شهرستان زابل را نام برد. همچنین مناطق نیکشهر، سراوان و سرباز از مهم ترین مناطق تولید این نوع محصولات در بلوچستان به شمار می روند.

به رشته هایی از الیاف به نام سیس که در اطراف تنه درخت خرما می روید؛ گیس درخت خرما میگویند. کاربرد سیس بافی برای تهیه برخی از ملزومات زندگی نظیر تک( نوعی زیرانداز حصیری)، نولک( نوعی سبد دسته دار برای حمل علوفه و ماهی)، کتل( نوعی زنبیل)، سوند( نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، قفس( برای نگهداری مرغ)، انواع طناب و کلاهک آباژور می باشد.

حصیر بافی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است که در بین عشایر رواج دارد

* سیاه دوزی:

سیاه دوزی به نوعی سوزندوزی اطلاق میشود. درواقع در این هنر، صرفا از نخ سیاه رنگ ابریشمی برای تزیین پیش سینه و سر آستین لباس استفاده می شود؛ به این صورت که نقشهایی را با استفاده از دوخت دندان موشی به هم چسبیده به شکل مثلث بر روی لباس می دوزند و گاهی از دوخت زنجیره در بین این دندان موشی ها استفاده می کنند.

* گلیم بافی:

یکی از دیگر صنایع دستی سیستان و بلوچستان، گلیم بافی میباشد که بافت آن در بین عشایر، طوایف بلوچ و بلوچ های ساکن سیستان رایج شده است. مواد اولیه گلیم توسط عشایر این خطه، از پشم دام هایشان تهیه میشود. رنگ های گلیم سیستان و بلوچستان هم بیشتر تیره، با زمینه ی قهوه ای، قرمز تیره مایل به قهوه ای، آبی سیر و شتری و رنگ های روشن مثل زرد، سبز، کرم، قرمز و سفید است. این گلیم عموما بصورت راه راه و طرح های هندسی بافته میشود. نوع گلیم تولید شده در سیستان، از نظر نحوه ی برپایی دستگاه گلیم با نوع بلوچی آن تفاوت دارد.

گلیم بافی از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است که قدمتی طولانی دارد

* زیور آلات سنتی:

وجود کوره های ذوب فلز در سیستان و بلوچستان، بیانگر قدیمی ترین کوره های فلز در جهان می باشد. در اثر ترکیب هنر مینا کاری، مشبک کاری، مرصع کاری، منبت کاری و کنده کاری ، هنر زیور آلات سنتی بدست می آید. این هنر در محصولاتی نظیر چوری( النگو)، در( گوشواره)، سربند، کپگو( گردنبند ) و تاسنی( سنجاق سینه)، تنوع بی نظیری دارد.

* دوخت بادبزن بمپور:

بادبزن بمپور به دلیل اینکه در بخش بمپور تهیه می شود، با این نام شناخته می شود. نحوه ی ساخت بادبزن های بمپور از تور محكم می میباشد ، حاشیه آنها از قطعات پارچه آراسته به دانه های پلاستیک فیروزه ای است و دسته بادبزن، متشکل از نی میان تهی درازی است که با استفاده از حبوبات، درون آنرا پر می كنند و به عنوان جغجغه برای راندن مگس از اطراف كودكان شیرخوار، استفاده میشود. این بادبزن ها را صرفا به صورت خانگی تهیه می کنند.

یکی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان بادبزن بمپور است

* فرش:

در حال حاضر، بافت قالی های منطقه ی سیستان و بلوچستان با استفاده از طرح های كاشان و ساروق و غیره میباشد و برخی از آنها با فرش های كاشان و ساروق برابری می كند.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش