معرفی سوغات و صنایع دستی زنجان + تصاویر

تاریخچه صنایع دستی زنجان نیز مانند تمام مناطق ایران به گذشته های دور می رسد

صنایع دستی زنجان

از زمانی که شیوه زندگی انسانها یک جا نشینی شد، ساخت ابزار و وسایلی برای استفاده روزمره نیز رواج یافت که به آنها نمونه های اولیه صنایع دستی می گویند. ولی با گذر زمان و گسترش فعالیت ها این صنایع دستی تنوع و کاربردهای متفاوت تری هم پیدا کردند و امروزه کاوشگران و محققان باستانی با مطالعه همین صنایع دستی در مورد یک منطقه به اطلاعات مختلفی دست می یابند. احتمالا گردشگران و مسافران در زمان سفر به همین علت، دوست دارند از صنایع دستی زنجان که به دست مردمان آن شهر ساخته و درست شده تهیه کنند. گرچه سوغات و صنایع دستی مختلفی در هر یک از شهرهای ایران موجود می باشد. در شهرستان هاى این استان انواع صنایع دستى مانند چاقوسازی، گلیم بافى، جاجیم بافی، چارق دوزی، سفال گری، ملیله کارى، فرش بافى، فلزکارى، مسگرى و نقره سازى رایج است.

>> مسگری:

هنگامیکه بشر برای رفع سایر نیازهای خود پس از سنگ و گِل، به فلز روی آورد،" مس" در بین فلزات، زودتر از دیگر فلزات به کار رفت به علت اینکه در طبیعت این فلز به صورت خالص یافت می شد و استخراج و بهره برداری از آن ساده بود. از دیگر دلایل کاربرد مس در طول اعصار گذشته که از صنایع دستی زنجان به شمار میرود ، درخشش و جلای فلز مس خالص و رنگ جالب توجه سنگهای معدنی این فلز بوده است. طبق مدارک و شواهد باستان شناسی قدمت استفاده از مس به ۹ هزار و ۵۰۰( ق. م) میرسد و به صورت خالص تا قبل از هزاره پنجم ق.م( کشف ذوب مس) به کار می رفت و برای شکل دادن به آن از شیوه چکش کاری سرد استفاده می شد.

امروزه شمال و مرکز ایران را می توان جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران، نشانگر این موضوع است. باتوجه به کشف کوره ذوب مس در" سگز آباد" قزوین واقع در " تپه قبرستان"، از لحاظ جغرافیایی نزدیک بودن این منطقه به زنجان و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه میتوان به قدمت مس در زنجان پی برد. روند استفاده از فلزاتی چون مس که از صنایع دستی زنجان میباشد ، با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، به علت این که مس فلزی چکش خوار، شکل پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن و اجرای تزئینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده کاری است، رواج یافت.

از دلایل کاربرد مس که از صنایع دستی زنجان به شمار میرود ، درخشش و جلای فلز مس است

>> ملیله سازی:

یکی از ظریف ترین رشته های فلزکاری و برجسته ترین صنایع دستی زنجان، ملیله سازی می باشد. به روایت اکثر محققان قدیمی ترین ملیله ایران مربوط به سالهای ۵۵۰ تا ۳۳۰ ق.م.( دوره هخامنشی) است. متأسفانه نمونه های زیادی به علت آن که اکثر اشیا ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند، دردسترس نیست و تنها مقداری سرقلیان، گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف از دوره قاجاریه باقی مانده است. قدمت ملیله سازی در زنجان بیش از ۱۰۰ سال است و شخصی به نام حاج اسداله از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار، طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.

از نقوش رایج در این صنایع دستی زنجان می توان به دندانه، تابیده، جقه، یا بته ترمه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، پیچک، سه چشمه و یک چشم ملیله اشاره کرد. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری, گلاب پاش , قاب عکس, جاسیگاری, بشقاب, شکلات خوری, شیرینی خوری, زنجیر( که به آن کلافه ای می گویند) گل سینه, گوشواره و قاب عکس است. در سطح کشور، ملیله سازی زنجان شناخته شده بوده و اعتبار خاصی دارد. این صنعت از دوره صفویه به بعد رونق چشمگیری داشته و تا امروزه در زنجان با دگرگونی های فراوان ادامه دارد.

>> چاروق دوزی:

ریشه صنایع چرمی استان زنجان را طبق کشفیات باستانشناسی( چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی شماره ۱) میتوان حداقل در ۲۰۰۰ سال پیش پیدا کرد. احتمالاً قدمت هنر چاروق دوزی به دوره ساسانی و اوج تزئینات آن به دوره صفویمی رسد که زیبایی و تنوع طرح و نقوش آن، چشم هر هنرشناسی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می نماید. خواستگاه این صنایع دستی زنجان در شهر سلطانیه بوده، سپس از آن منطقه به زنجان منتقل گردیده است. در طی دوره های مختلف تاریخی انواع چاروقهای تولید شده زنجان شامل انواع کنفی، تمام پوست، کشاورزی، تمام چرم، توری، پرده بند و… میباشد که هر کدام با روشی خاص و با استفاده ازچرم، پوست فرآوری شده و مواد مختلفی چون پنبه، کنف، ابریشم و…، تهیه می شده است. در شهر زنجان چاروقهای توری و پرده بند منحصراً تولید می شود و بنا به تقاضای مشتری چاروقهای چرمی قابلیت تبدیل به انواع روفرشی با تزیینات فوق العاده ظریف را نیز داراست.

چاروق دوزی جزو صنایع دستی زنجان است که در شهر سلطانیه رواج داشته

>> معرق کاری:

یکی از ظریف ترین صنایع دستی زنجان که انواع چوب ها با رنگ های مختلف را جهت بوجوداوردن نقوش و طرح های حیوانی و پرنده با ظرافت و مهارت هنری استفاده می کنند، معرق کاری نام دارد. از کنار هم قرار دادن قطعات بریده شده چوب که نقوش و طرح های مختلف را به وجود می آورند، معرق کاری می گویند. در معرق چوب از چوب های مختلف، استخوان، صدف و… استفاده می شود و در نهایت تصویری که رنگ طبیعی دارد، حاصل میشود و در برخی موارد از رگه های چوبی، نقش هایی طبیعی به وجود می آید. قدمت معرق چوب در ایران ۵۰ ساله است که فنی جوان و جدید دارد.

>> رنگرزی زنجان:

یکی از صنایع دستی زنجان، رنگرزی می باشد. از زمان رواج قالیبافی در زنجان، رنگرزی الیاف نیز متداول بوده است و بافندگان قالی توانستند قالی های نفیس و باارزشی را با پی بردن به خواص رنگ دهی گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ تولید نمایند. با استناد به مدارک موجود اقوام افشار ساکن در این استان علاوه بر تولید بهترین فرشهای ایران رنگرزی الیاف را نیز به عهده داشتند. آنان با استفاده از گیاهان مختلف با بکارگیری انواع فنون و مهارتهای حرفه ای رنگهای متنوعی را تهیه می کردند که از جمله ی این گیاهان می توان به روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان دارای رنگدانه گیاهی دیگر اشاره کرد.  

کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده که از بازار زنجان بطرف خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است ولی امروزه شیوه رنگرزی سنتی به دلیل رواج رنگهای شیمیایی کم رنگ شده است و تعدادی از کارگاههای رنگرزی شیمیایی در کاروانسرای شاطرعلی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله موجود است. بعضی از رنگرزان ماهر زنجان که فوت کرده اند می توان به مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبداله اورنگی و مرحوم حاج احمد، اشاره نمود که با تلاش، سختکوشی و پشتکار و با استفاده از گیاهان رنگزا الیاف پشمی و پنبه ای را رنگ آمیزی می کردند و قالی را که از صنایع دستی زنجان به شمار می رفت، غنا می بخشیدند.

>> چاقوی زنجان:

معروف ترین سوغات و صنایع دستی زنجان، چاقوی خوش تراش این استان می باشد.« چاقو از ابتدا به صورت دست ساز در زنجان و آلمان تولید می شده است»، این گفته ی رئییس اتحادیه چاقوسازان زنجان بود. قدمت ساخت چاقو در زنجان به دوره هخامنشیان برمی گردد. معدنی در زنجان به اسم نمک چهرآباد پیدا شد که در آن مردان نمکی کشف شدند و تمامی آن ها داس و ابزار جنگی انسان های اولیه را به کمر داشتند و همین موضوع در زنجان، تاریخچه این ابزار را به شش هزار سال عقب برد. بیش از ۲۰۰ مدل چاقو در زنجان پیدا می شود و چاقوهای آشپزخانه در این میان برای خودشان دنیایی متفاوت از سایر چاقوها دارند. چاقوهای زنجان به تیزی بسیار زیادشان شهرت دارند و دلیل کیفیت آن ها هم مشخص است. از دسته های نشکن، نسوز و تیغه های ضد زنگ برای درست کردن چاقوها استفاده می شود و آشپزخانه ای که در آن چاقوی زنجان باشد، یکی از کامل ترین آشپزخانه هاست.

معروف ترین سوغات و صنایع دستی زنجان، چاقوی خوش تراش این استان می باشد

در چاقوی زنجان، دسته و تیغه هایی که برای مصرف آشپزخانه استفاده میشوند یک تکه اند، ولی امروزه چاقوهای کارخانه ای که در سوییس، نروژ، ترکیه و سوئد تولید میشوند شامل دسته هایی هستند که به صورت جداگانه ساخته می شوند. علاوه بر چاقو از دیگر سوغات و صنایع دستی زنجان می توان به قندشکن، قیچی، دشنه و قداره اشاره کرد. انواع چاقوهای این استان شامل چاقوی ساده، ضامن دار، چاقوی میوه خوری، چاقوهای مرکب، کاردهای شکاری، کاردهای قمه ای، کاردهای کمری، کاردهای آشپزی و قلم تراش هستند. از نکات جالب توجه آن که در هنر چاقوسازی به دلیل احتیاج به نیروی بدنی، اکثر استادکاران جوان بوده و استادکاران قدیمی فقط بکار آموزش مشغول هستند.

>> گلیم:

گلیم، نخستین کفپوش ساده بشر و صنایع دستی زنجان است که بر روی تارهای چله پودکشی و ساده با استفاده از نخ های پشمی یا موی بز پیچ شده و نقوش ذهنی و انتزاعی دارد. بطور ساده واژه گلیم یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خواب گره خورده است. در زبان های مختلف، نام این فرش با اسامی گوناگون استفاده می شود. که از جمله ی آن می توان به گلیم در افغانستان و اوکراین و ترکیه و لهستان و مجارستان و صربستان، پلاس در قفقاز، لیاط در سوریه و لبنان و چیلیم در رومانی اشاره کرد.

>> قالی بافی:

از دیگر صنایع دستی زنجان می توان به قالی بافی اشاره کرد. قدمت بافت قالی در زنجان به دوره ساسانیان برمی گردد. بیدگینه، اسم و رسم دارترین فرش زنجان است که پر از طبیعت، با چهار لچک و ترنجی شش ضلعی و متنی پوشیده از گندمزار است. بیدگینه در بازار کمیاب است، ولی برخلاف بیدگینه، فرشهای دیگری همچون غلط ماهی، تخته ماهی، قلتوق، خمسه، بسته میری، چارقات در بازار فراوان هستند. فرش افشار زنجان هم که از پرطرفدارترین فرش های ایرانی محسوب میشود ، جزء قالی های ریزبافت و پشمی است، به طوریکه طرح و رنگ و دوام این فرش شهره عام و خاص است. در روستاها جاجیم و گلیم هم بافته می شود.

از دیگر صنایع دستی زنجان می توان به قالی بافی اشاره کرد که قدمت آن به دوره ساسانیان برمی گردد

>> فرش:

یکی از مشهورترین صنایع دستی زنجان، فرش این استان میباشد ، به همین علت یکی از  صنایع زنجان با قدمت زیاد كه نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا میكند، فرش بافی است. بهترین جلوه های فرهنگی این استان، فرشهای صادراتی هستند. به طوریكه فرش بافان در راستای تكامل هنر سرزمینشان این خطه هنر ومهارت خود را قرار داده اند و بعنوان منبع در آمد نیز از آن استفاده می كنند. بیش از ۶۰۰۰۰ تخته فرش در سراسر استان در هر سال بافته می شود كه عمده آن ها مربوط به اتحادیه بافندگان فرش دستی و شركتهای مختلف است. از طرحهایی كه در فرش زنجان استفاده می شود، می توان از ریز ماهی و ماهی درهم و نقشه قلتوق و بیجار و افشار یاد کرد .

>> حکاکی روی مس:

حکاکی روی مس از صنایع دستی زنجان به حساب می آید. طرح در حکاکی مس زنجان های رایج بیشتر از طرح های قدیمی و سنتی ایران الهام گرفته شده است و در بین نقوش مختلف اسلیمی،  ختائی، بته جقه، گل و بوته، اماکن تاریخی و مناظر شکار حیوانات است که از نگاره های عامیانه یا سنتی مایه گرفته است. در این رشته تعداد صنعتگران بسیار کم و معدود است که در شهر زنجان سکنی دارند.

>> گیوه مردانه:

گیوه به پای پوش نخی گفته میشود که از نخ، رویه آنرا بافته و از چرم گاومیش، زیره آنرا بریده و به هم می دوزند. گیوه بافی که برای آقایان کاربرد دارد، یکی دیگر از صنایع دستی زنجان می باشد. اساتید معاصر در این مهارت شامل نجف حاجیلو، عین الله حسنی، علی ندرلو، فیضعلی الماسی، جلال حاجیلو هستند.

گیوه بافی که برای آقایان کاربرد دارد، یکی دیگر از صنایع دستی زنجان می باشد

گرداوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش