رمزگشایی از نیمه پنهان معماری هخامنشیان/ کشف قطعات سنگی نقوش برجسته در مسیر آبراهه‌های تخت جمشید

البته این آبراهه ها سالها بود که زیر خاک مدفون بود تا اینکه در سال ۹۱ به همت باستانشناسان و محققان ایرانی به سرپرسی علی اسدی کاوش، احیاء و بازگشایی شد تا آب باران در مسیر تاریخی خودش دفع شود. البته دفع آب باران و سیلاب تنها دلیل کاوش و احیای این آبراهه های تاریخی نبود. این آبراهه ها نیمه پنهان معماری هخامنشیان را آشکار می کرد، «یک معماری دقیق و طراحی از پیش تعریف شده».

گرچه تا پیش از این دو فصل کاوش بر روی این آبراهه ها صورت گرفته است اما فصل جدید این کاوش به سرپرستی علی اسدی برای بار سوم آغاز شده است. اما به راستی چه سوالی میتواند گروه کاوشگران و باستانشناسان را دوباره به تخت جمشید کشانده باشد؟ آیا در چند روزی که از این کاوش گذشته راز و رمزی از معماری باستانی هخامنشیان بدست آمده است؟

گفت وگوی «ابتکار» با علی اسدی، سرپرست گروه کاوش آبراهه های تخت جمشید را در ادامه می خوانید:

در چند روز گذشته خبرهایی به نقل از مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید مبنی بر شروع فصل جدید کاوش آبراهه های تخت جمشید در رسانه ها مخابره شد. کاوشی که تا کنون دو فصل آن به اتمام رسیده و حالا فصل سوم آن آغاز شده است. در فصلهای پیشین چه نتایجی از کاوش آبراهه های تخت جمشید بدست آوردید؟

در حال انجام فصل سوم دوره جدید کاوش آبراهه های تخت جمشید هستیم. دوره اول و دوم این کاوشها جنبه حافظتی داشته است. اقدام مهمی که در فصل اول کاوش انجام شد این بود که امتداد خروجی اصلی آبراهه ها را که با خاکهای حاصل از کاوش های قبلی پوشیده شده بود باز کردیم و توانستیم مسیری برای بیرون رفت آب از داخل

کانال ها باز کنیم و برای اولین بار سیستم کانال های تخت جمشید دوباره احیا شد. به عبارت دیگر توانستیم با استفاده از خود کانالهای تخت جمشید آبهای حاصل از بارندگی را خارج و مشکل آبگرفتگی که در برخی کاخها وجود داشت را حل کنیم.

در فصل دوم کاوش اهداف ما شناسایی برخی شبکه آبراهها در داخل محوطه کاخ ها بود که از جمله آنها کانالی است که در حیاط کاخ تچر (تالار آینه یا کاخ اختصاصی داریوش بزرگ) قرار گرفته که تا پیش از آن به دلیل اینکه کاوش در آن صورت نگرفته بود با مشکل آبگرفتگی در حیاط این کاخ روبهرو بود.

بنابراین ما تصمیم گرفتیم که با ادامه کاوش در آن قسمت هم وضعیت شبکه کانال ها و امتداد آن را شناسایی کنیم و هم اینکه مشکل دفع آب را در حیاط جنوبی کاخ تچر حل کنیم که خوشبختانه این قضیه در فصل دوم کاوش هم با موفقیت به پایان رسید و در نتیجه آن فصل کاوش به دریچه اصلی مربوط به دوره هخامنشی در حیاط جنوبی کاخ تچر دست پیدا کنیم که از طریق همان دریچه تخلیه آبهای سطحی در حیاط جنوبیصورت می گرفته است.

فصل سوم کاوش چه هدفی را دنبال می کند؟

فصل سوم کاوش ادامه کاوش بر روی همان کانالی است که در کاخ تچر به اتمام نرسیده بود. چون کانال به سمت غرب امتداد دارد، تصمیم گرفتیم که این کانال را تا انتها کاوش کنیم و رسوباتی که داخل آن جمع شده بود را خارج کنیم تا از وضعیت معماری آبراهه ها در آنمنطقه آگاهی کامل پیدا کنیم. هدف دیگری که این کاوش دنبال می کند مربوط به محدوده دروازه ناتمام در گوشه شمال شرقی تختگاه تخت جمشید می شود.

در این نقطه آبراهه های وجود دارد که امتداد آن به سمت شمال مشخص نیست و به نظر می رسد که سقف بخشی از این آبراهه تخریب شده است. هدف این است که پس از کاوش در داخل این آبراهه سقف آن نیز توسط گروه مرمت بازسازی شود. یکی دیگر از اهداف این است که مشخص شود که این کانال به کجا راه دارد. پیش بینی ما این است که امکان دارد کانالی که در زیر محدوده دروازه ناتمام کاخ تخت جمشید قرار دارد،

با توجه به جهتی که دارد به دیوار شمالی تختگاه تخت جمشید اتصال پیدا کند که در این صورت این کانال بسیار اهمیت دارد چرا که ممکن است ما بتوانیم به چگونگی تامین آب مورد نیاز در تخت جمشید در زمان حیات این مجموعه پی ببریم. ممکن است این آب از دریچه هایی که در دیواره شمالی تختگاه وجود داشته وارد شبکه کانالها میشده و از دریچهای که در دیواره جنوبی قرار دارد، خارج میشده است.

البته این تنها یک فرضیه است و ما باید کار کاوش را انجام دهیم تا ببینیم که کانال به کجا ختم میشود. کارگاه دیگری نیز به منظور روشنتر شدن و کمک به مشکل دفع آب در محدوده دیواره جنوبی تختگاه بر پا شده که کار خود را تازه آغاز کرده است.

گرچه هنوز زمان زیادی از آغاز کاوش نگذشته است اما آیا به اطلاعات و اشیاء قابل توجهی دست پیدا کرده اید؟

در همین چند روزی که از کاوش گذشته است در کانالی که در زیر دروازه ناتمام شناسایی شده است با برخی از آثار بسیار مهم از جمله برخی قطعات سنگی که دارای نقوش برجسته هستند برخورد کردیم که مهمترین آنها شامل بخشی از پیکر دو نفر است که در حال حمل ظروفی هستند.

این نقوش برای ما بسیار آشنا هستند چرا که این نقوش در اصل در پلکانهای کاخهای هدیش و تچر دیده می شود و در واقع بخشی از نقوش از دست رفته این کاخ ها محسوب می شود که حال دوباره به آن دست یافته ایم. علاوه بر این سنگهایی دارای نقشهای برجسته پیدا شده که به نظر میآید بعد از تخریب تخت جمشید به نحوی به شبکه آبراهه ها راه پیدا کرده و خوشبختانه سالممانده است.

آیا این گونه آبراهه ها مختص به معماری هخامنشی بوده یا اینکه در سایر فرهنگ ها و تمدن ها نیز این آبراهه ها مشاهده شده است؟

ایجاد شبکههای دفع پسابها و آبهای حاصل از بارندگی در محوطه های تاریخی، پیشینه چندین و چند ساله دارد. از هزاره سوم پیش از میلاد به نمونه هایی پیشرفته از این شبکه های آبی به ویژه در چغامیش در خوزستان و محدوده موهنجو دارو در دره رود سند و همچنین جاهای دیگر به چشم میخورند. با این وجود در دورههای تاریخی این شبکه ا پیچیده تر و از نظر معماری دارای دقت بیشتریهستند.

اهمیت این آبراههها در معماری تخت جمشید چیست؟ چرا برای یافتن اطلاعاتی از این شبکههای آبی سه فصل کاوش انجام شده است؟

اهمیت این شبکه آبراه ها در درجه اول به خاطر درک بهتر ما از روند ساخت و ساز و چگونگی شکل گیری معماری مجموعه تخت جمشید است. ما می توانیم با توجه به وجود این شبکه کانال ها در واقع به این واقعیت پی ببریم که پیش از ساخت مجموعه کاخهای تخت جمشید یک طراحی آغازین برای ساخت این مجموعه و چگونگی قرار گرفتن کاخهای مختلف وجود داشته است و این از نظر معماری ایرانی بسیار حایٔز اهمیت است و نشان می دهد که

هخامنشیان به صورت اتفاقی مجموعه تخت جمشید را شکل ندادند و از ابتدا برنامه جامع و شناخته شدهای را برای ایجاد این مجموعه باشکوه داشتند که در زمان چند شاه تکمیل شده و به پایان رسیده است. به عبارت دیگر دور اندیشی و اهمیتی که طراحی در تاریخ معماری ایران داشته در تخت جمشید نیز وجود دارد و معماران هخامنشی با آگاهی کامل و با یک طراحی پیشین ساخت این مجموعه بناها را شروع کردند.

اهمیت دیگر مجموعه کانالها دقتی است که هخامنشیان در ایجاد بناها داشتند و این دقت به ویژه در ساخت مجموعه آبراههها نیز رعایت شده و این طور نبوده که هخامنشیان تنها به ظواهر اهمیت میدادهاند. از نظر معماری به صورت بسیار دقیقی این شبکههای آبراهها را ایجاد کردند و بعد از گذشت ۲۵۰۰ سال این شبکه ها کوچکترین آسیبی ندیدهاند به غیر از موارد اندکی که بنا بر پیشامدهای خاصی دچار آسیب شده اند.

۹۹ درصد از شبکه های آبراهه ها به صورت کامل وجود دارد و آسیبی ندیدهاند. اهمیت دیگری که کاوش بر روی آبراهه ها دارد در این است که ما به اطلاعاتی در ارتباط با چگونگی ساخت کاخها و برخی حوادث تاریخی که در این مجموعه رخ داده پی میبریم. زیرا ما در جریان کاوش آبراههها با مواردی برخورد میکنیم. مثلا در برخی جاها این آبراهه ها دارای «در» هستند.

این بسیار مهم است که این «درها» برای چه در مسیر این آبراهه ها قرار داده شده است. کار بر روی این موارد آگاهی های بیشتری در ارتباط با کارکرد بخشهای مختلف مجموعه بناهای تخت جمشید در اختیار ما قرار میدهد که البته اینها اینها شامل مطالعات پیچیدهای میشود که باید همراه با بررسی معماری روی تختگاه تخت جمشید تحلیل شوند.

برآورد می کنید که این کاوش تا چه زمان ادامه خواهد داشت و چه زمان به پایان می رسد؟

مجوز صادر شده به گروه باستان شناسی ۴۵ روز اجازه کاوش در این فصل را داده است و تا نیمه مرداد ماه این فصل از کاوش ادامه خواهد داشت. اما با توجه به اهمیت کار در تخت جمشید و دقتی که لازم دارد ما کاوش را با حساسیت بالایی انجام میدهیم و سعی میکنیم خاکی را که در تمامی کانال ها قرار گرفته و رسوب گذاری شده با دقت مورد مطالعه قرار دهیم و با لایه نگاری این خاک ها پی به یافته های جدید ببریم.

با توجه به این وضعیت به نظر می رسد که این مجموعه به چندین فصل کاوش دیگر نیاز خواهد داشت. امیدواریم که با تداوم انجام این کاوشها به شبکه کامل این آبراههها آگاهی پیدا کنیم و بتوانیم با انتشار این اطلاعات آگاهی کاملی در این باره در اختیار علاقه مندان به تاریخ کهن ایران قرار دهیم.