در ماه‌های اخیر، بازار لبنیات ایران با موج تازه‌ای از افزایش قیمت‌ها روبه‌رو شده است. نرخ شیر خام به‌عنوان حلقه اصلی زنجیره تولید لبنیات از ۲۳ هزار تومان در ابتدای خرداد به ۳۵ هزار تومان در مهر و آبان رسیده و با احتساب هزینه حمل‌ونقل تا ۳۶ هزار تومان افزایش یافته است. با توجه به اینکه حدود ۶۰ درصد هزینه تولید محصولات لبنی وابسته به قیمت شیر خام است، این رشد ۵۲ درصدی به‌طور مستقیم حدود ۳۰ درصد بر قیمت تمام‌شده محصولات اثر گذاشته است.
بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد قیمت شیر بسته‌بندی در فروشگاه‌ها اکنون بین ۳۰ تا ۶۰ هزار تومان برای هر بطری نزدیک به یک لیتر متغیر است. اختلاف قیمت‌ها ناشی از تفاوت برند، میزان چربی و نوع بسته‌بندی است. در بخش ماست و پنیر نیز روند افزایشی پررنگ‌تر بوده است؛
به‌گونه‌ای که قیمت یک دبه ماست پرمصرف از ۱۹۸ هزار تومان به ۲۳۹ هزار تومان رسیده و ماست ۹۰۰ گرمی از ۵۱ هزار تومان به ۶۳ هزار تومان افزایش یافته است. پنیر ۵۱۰ گرمی نیز از ۱۰۶ هزار تومان به ۱۲۱ هزار تومان رسیده است. این افزایش‌ها در چند موج و غالباً بدون اعلام رسمی قیمت مصوب رخ داده و حتی خرید اقساطی لبنیات در برخی پلتفرم‌های آنلاین مشاهده می‌شود.
طبق آمار رسمی، سرانه مصرف لبنیات در ایران از حدود ۱۳۰ کیلوگرم در سال ۱۳۸۹ به حدود ۵۵ کیلوگرم در سال‌های اخیر سقوط کرده است؛ کاهش ۵۸ درصدی که ایران را حدود ۹۰ کیلوگرم پایین‌تر از میانگین جهانی قرار می‌دهد. این شکاف به‌طور مستقیم با سلامت عمومی جامعه مرتبط است و خطر افزایش بیماری‌هایی مانند پوکی استخوان و کمبود ریزمغذی‌ها را در آینده به همراه دارد. کارشناسان تاکید می‌کنند که کاهش قدرت خرید خانوارها و ناترازی میان درآمد و هزینه، عامل اصلی افت مصرف لبنیات است.
مهمترین عامل گرانی لبنیات
افزایش پله‌ای نرخ شیر خام در سال‌های اخیر، مهمترین عامل گرانی لبنیات بوده است. جهش اخیر از ۱۸ هزار به ۳۲ هزار تومان در هر کیلو، مستقیما در قیمت محصولات منعکس شده است. علاوه بر این، نهاده‌های دامی، حمل‌ونقل، بسته‌بندی، انرژی و دستمزد همگی تحت تاثیر تورم بالای ۴۰ درصد رشد کرده‌اند. شیوع بیماری تب برفکی نیز موجب کاهش روزانه حدود ۳ هزار تن شیر خام، معادل ۱۰ درصد تولید کشور، شده و فشار مضاعفی بر قیمت‌ها وارد کرده است.
در کنار این عوامل، تعطیلی برخی واحدهای کوچک لبنی ناشی از ضعف شبکه توزیع و ناتوانی در رساندن محصول به بازار، امنیت غذایی و اشتغال را تهدید می‌کند. محمد فربد، سخنگوی انجمن صنایع لبنی، بارها تاکید کرده است که قیمت‌گذاری دستوری ناکارآمد است و صنعت باید آزادسازی نرخ را تجربه کند. به گفته او، با تورم ۴۰ درصدی نمی‌توان انتظار داشت تولیدکننده محصولات را با قیمت گذشته عرضه کند.
در مقابل، رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان اعلام کرده است که سیاست قیمت‌گذاری دستوری باید کنار گذاشته شود و تصمیمات اقتصادی باید بر مبنای واقعیت‌های علمی اتخاذ شوند. صنعت لبنیات ایران میان دو منطق متعارض گرفتار شده است. از یک‌سو، قیمت‌گذاری دستوری سال‌ها روی چهار قلم کالای پرمصرف اعمال شده، اما به دلیل تاخیر در اعلام نرخ جدید شیر خام و تورم مستمر، عملا بی‌اثر بوده و منجر به چندنرخی شدن، کاهش کیفیت یا کمبود مقطعی شده است. از سوی دیگر، آزادسازی نرخ که خواسته انجمن صنایع لبنی است، در شرایط کاهش قدرت خرید خانوارها و افت شدید سرانه مصرف، خطر حذف بیشتر لبنیات از سفره مردم را در پی دارد.
تصویر کلی بازار نشان می‌دهد که قیمت لبنیات در چند سال اخیر در چند موج افزایش یافته و همچنان تحت فشار رشد قیمت شیر خام و نهاده‌هاست. سرانه مصرف به‌شدت کاهش یافته و بخش قابل توجهی از تولید به سمت صادرات حرکت کرده است. برای بازگرداندن لبنیات به جایگاه «کالای ضروری»، صرفاً آزادسازی یا صرفاً قیمت‌گذاری دستوری کافی نیست.
راهکارهای پیشنهادی شامل شفاف‌سازی قیمت شیر خام و اعلام به‌موقع نرخ‌های مصوب، حمایت هدفمند از اقشار کم‌درآمد از طریق یارانه اختصاصی لبنیات، کاهش هزینه‌های تولید در حلقه‌های بالادستی و بهبود شبکه توزیع است. در غیر این صورت، همان‌طور که فعالان صنعت هشدار داده‌اند، محصولی که یارانه دریافت می‌کند بیش از پیش راهی بازارهای صادراتی خواهد شد و گرانی و کاهش مصرف لبنیات به‌عنوان یک بحران پایدار در اقتصاد و سلامت جامعه باقی خواهد ماند.
نقش نهاده‌های دامی و شبکه‌های غیرشفاف تامین خوراک دام
در کنار همه عوامل تورمی و ساختاری که بازار لبنیات را تحت فشار قرار داده، نقش نهاده‌های دامی و شبکه‌های غیرشفاف تامین خوراک دام به‌عنوان یکی از حلقه‌های اصلی بحران برجسته است. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد که مافیای نهاده‌های دامی با ایجاد انحصار در واردات و توزیع، قیمت خوراک دام را به‌طور مصنوعی بالا برده‌اند. این افزایش هزینه در نهاده‌های کلیدی مانند ذرت، جو و کنجاله سویا، مستقیماً به دامدار منتقل می‌شود و در نهایت در قیمت شیر خام و گوشت انعکاس می‌یابد.
دامدارانی که برای تامین خوراک دام ناچارند نهاده‌ها را با نرخ‌های چندبرابری نسبت به قیمت جهانی خریداری کنند، توان رقابت و تولید پایدار را از دست می‌دهند. در نتیجه، هزینه ناکارآمدی در برخورد با این شبکه‌های غیررسمی و شبه‌انحصاری، نه از جیب واسطه‌ها بلکه از سفره مصرف‌کنندگان بیرون کشیده می‌شود. خانوارها با افزایش قیمت گوشت و لبنیات مواجه می‌شوند و کاهش قدرت خرید آن‌ها به افت شدید سرانه مصرف منجر می‌گردد.
این چرخه معیوب، یک پیامد دوگانه دارد: از یک‌سو تولیدکننده تحت فشار نهاده‌های گران و بیماری‌های دامی، توان حفظ تولید را ندارد و از سوی دیگر مصرف‌کننده با قیمت‌های بالا و کاهش دسترسی به کالاهای ضروری روبه‌روست. به بیان دیگر، ناکارآمدی در مدیریت و مقابله با مافیای نهاده‌های دامی، هزینه‌ای است که به‌طور کامل بر دوش جامعه گذاشته شده و امنیت غذایی کشور را تهدید می‌کند.
راهکار اساسی در این حوزه، شفاف‌سازی زنجیره واردات و توزیع نهاده‌ها، حذف رانت‌های پنهان و ایجاد سازوکارهای رقابتی واقعی در بازار خوراک دام است. تنها با اصلاح این بخش می‌توان فشار هزینه‌ای را از تولیدکننده برداشت و مانع انتقال آن به مصرف‌کننده شد. در غیر این صورت، همان‌طور که روند فعلی نشان می‌دهد، هر موج گرانی نهاده‌های دامی به‌سرعت به موج تازه‌ای از افزایش قیمت گوشت و لبنیات تبدیل خواهد شد و بحران معیشتی مردم را عمیق‌تر خواهد کرد.
هفت صبح
- 10
- 3
