پادزهر تحریم نفتی

ایران برای مقابله با تحریم‌های نفتی تمرکز جدی روی صدور فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی دارد، چرا که این محصولات تحریم‌ناپذیرهستند و ارزش افزوده بالاتری به نسبت نفت دارند. اما به‌نظر می‌رسد که این راهبرد ضدتحریم از سوی سیاستگذاران در سطح کلان به‌صورت منسجم دنبال نمی‌شود. در این گزارش به‌دنبال پاسخ این سؤال هستیم که برای افزایش درآمدهای صادراتی کشور از محل این محصولات نفتی و غیر نفتی سیاستگذاران باید چه ابعاد مختلفی را به‌صورت زنجیره‌ای مد نظر قرار دهند.

از کجا به اینجا رسیدیم؟

در راستای سیاست صادرات فرآورده‌های نفتی به‌جای نفت، ایران مدتی است که صادرات آخرین فرآورده نفتی یعنی بنزین را نیز آغاز کرده است. فرآورده‌ای که در دور قبلی تحریم‌ها به نوعی پاشنه آشیل برای ایران محسوب می‌شد و با تحریم آن، شرایط سختی برای کشور رقم خورد. اما اکنون نه تنها واردات نداریم؛ بلکه صادرات این کالای استراتژیک، مانند برگ برنده‌ای در دست ایران است و هر هفته چندین هزار بشکه از این کالا صادر می‌شود.

چرا که هم بازار و خریدار دارد و هم راهکارهای فروش در دوره تحریم. محموله‌های کوچک، حمل زمینی و بازگشت پول آن به ارزهای محلی از جمله مزایایی است که این بازار و راهکار را در اختیار ایران قرار داده است. اکنون حتی رسانه‌های بین‌المللی از غافلگیری غرب در برابر آغاز و افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی کشور خبر می‌دهند. چرا که انتظار درآمدزایی ۵۰۰ میلیون دلاری ایران را از این محل نداشته‌اند.

میزان صادرات چقدر است؟

مسئولان کشور آماری از میزان صادرات فرآورده‌های نفتی نمی‌دهند؛ اما بر اساس تخمین شرکت‌های بین‌المللی ایران روزانه بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه فرآورده نفتی صادر می‌کند که البته آخرین آمار اعلامی از سوی مسئولان نیز مؤید این موضوع است.

موانع  اجرای یک برنامه مهم

کارشناسان می‌گویند که فرآورده‌های نفتی بهترین جایگزین نفت صادراتی است. اما ایران درباره محصولات پتروشیمی نیز برنامه افزایش تولید و صادرات را در دستور کار دارد تا وابستگی به نفت کمتر و درآمدهای ارزی کشور بیشتر شود. به‌طوری که در حال حاضر حدود ۲۲.۵ میلیون تن محصول پتروشیمی صادر می‌شود و ۱۲میلیارد دلار در سال درآمد ارزی ایجاد می‌کند. اما قرار است تا ۱۴۰۰ میزان درآمد صادراتی ایران از پتروشیمی به واسطه بهره‌برداری از ۲۰ طرح جدید به ۱۷ میلیارد دلار برسد. صادرات محصولات پتروشیمی نه تحریم پذیر است و نه تهدیدپذیر.

از این‌رو نگرانی در مورد درآمد صادراتی آن وجود ندارد. ولی در مورد فرآورده‌های نفتی یک نگرانی وجود دارد. اینکه اگر با قیمت‌های پایین عرضه داخلی، عرضه خارج از شبکه و رشد مصرف آنها افسارگسیخته باشد، دیر یا زود دوباره به نقطه سربه سری تولید و مصرف یا حتی واردات برخی از فرآورده‌ها می‌رسیم. سؤال اینجاست که راه مقابله با این معضل چیست و چقدر جلوگیری از آن اهمیت دارد؟ کارشناسان به این موضوع پاسخ می‌دهند.

تحریم‌ناپذیری فرآورده‌های نفتی

حسن خسروجردی/ عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی

اگرچه محموله‌های نفتی قابل رد‌یابی هستند و دور زدن تحریم‌های نفتی کار آسانی نیست؛ اما بازارهای جایگزینی وجود دارد که مشتریان و فروشندگان می‌توانند در آن آزادانه معامله کنند. بازاری که برای حمل محموله در آن نیاز به نفتکش‌های غول آسا و حمل دریایی نیست. نظیر فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی.

ایران ابزار حضور گسترده در بازار جذاب فرآورده‌های نفتی را دارد و با تعریف یک استراتژی دقیق می‌تواند در چند سال آتی به یک تأمین‌کننده امن و پایدار تبدیل شود. تولید گسترده محصولات نفتی، همسایگی با ۱۵ کشور و وجود یک بازار بزرگ به وسعت تمام کشورهای همسایه، تبادلات مالی با این کشورها بدون نیاز به نقل و انتقالات بانکی و دلار و حمل زمینی محموله‌ها از جمله مزایایی است که ایران را به افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی تشویق می‌کند. اما تحریم‌ناپذیری این بازار زمانی تکمیل می‌شود که مصرف در داخل مدیریت شده و ظرفیت پالایشگاهی و پتروپالایشگاهی نیز با یک برنامه‌ریزی دقیق رو به رشد باشد.

زیرساخت‌های کاهش مصرف فرآورده

غلامحسین حسن تاش/ کارشناس انرژی

بنزین یکی از مهم‌ترین فرآورده‌های نفتی است که ایران می‌تواند آن را صادر کند. مدتی است که صادرات این محصول استراتژیک آغاز شده و ادامه یافتن آن، نیازمند برنامه‌ریزی و بازنگری در برخی از بخش هاست. گفته می‌شود برای افزایش صادرات بنزین نیاز به کاهش مصرف است اما نگارنده معتقد است که مصرف بنزین توسط مردم تقریباً بهینه است. دلایل غیربهینگی مصرف، مردم نیست. باید علل را در جای دیگری جست‌و‌جو و اصلاح کرد. آیا وقتی شبکه‌های حمل و نقل عمومی توسعه یافتند، مردم از آن استتقبال نکردند؟

پاسخ این سؤال را می‌توان در خطوط شلوغ متروی تهران که با حداکثر ظرفیت ممکن مسافران را جا‌به‌جا می‌کند، یافت. بنابراین اگر هنوز مصرف غیربهینه وجود دارد یکی از عوامل آن توسعه نیافته بودن سیستم حمل‌و‌نقل عمومی کشور است. موضوع دیگر، کیفیت خودروهای تولیدی کشور است. مطلوب نبودن کیفیت تولیدات داخلی و پایین بودن راندمان خودروهای ما منجر می‌شود که نتوانیم از بنزین به بهترین شیوه استفاده کنیم. همه این موارد را باید در یک سیستم نگاه کرد. البته باید راهی برای جلوگیری از عرضه خارج از شبکه سوخت و قاچاق نیز یافت و قیمت تنها بخشی از آن راهکار خواهد بود. اگر این نگاه وجود داشته باشد، می‌توانیم به یک صادرکننده تأثیرگذار در زمینه فرآورده‌های نفتی از جمله بنزین بدل شویم.

لزوم استفاده از ظرفیت‌های موجود

سیدعلی حسینی/ مدیرعامل بورس انرژی

حدود یک ماه است که به‌طور منظم هر هفته ۴ فرآورده نفتی اصلی بنزین، نفت گاز، نفت سفید و گاز مایع در بورس انرژی عرضه می‌شود. در این میان سه فرآورده بنزین، نفت گاز و گاز مایع مقاصد صادراتی دارند و از طریق رینگ بین‌الملل عرضه می‌شوند. تجربه این یک ماه نشان می‌دهد که بازار این کالاها کاملاً رقابتی است و معاملات در حجم بالایی انجام می‌شود. برای مثال در روزهای اخیر ۶۱ هزار تن گاز مایع صادراتی را عرضه و از کانال بورس صادر کردیم که رکورد محسوب می‌شود. نکته قابل تأمل این است که مقاصد صادراتی این محموله‌ها هم بسیار مشتاق هستند که حجم بیشتری از فرآورده‌های نفتی ایران را خریداری کنند و چشم‌انداز بازار مثبت ارزیابی می‌شود.

از این‌رو امیدواریم که دولت و تجار با اتخاذ سازوکارهایی دقیق این بازار را توسعه دهند. بازاری که هنوز امکان رشد آن وجود دارد و زیرساخت‌های لازم برای توسعه آن مهیاست. نفت و گاز فراوان، پالایشگاه‌های متعدد و کشش بازارهای دور و نزدیک این فرصت را در اختیار ما قرار داده است و باید از آن نهایت بهره را ببریم. به‌عبارت دیگر تولید بیشتر فرآورده‌های نفتی و بازارگشایی برای این محصولات که با حمل زمینی و در محموله‌های کوچک جا به‌جایی آن امکانپذیر است؛ موقعیتی بی‌نظیر برای جبران کاهش درآمدهای نفتی.

فرآورده‌های نفتی و ارزش افزوده بالاتر

سید مهدی حسینی/ کارشناس انرژی

صادرات فرآورده‌های نفتی و جایگزینی آن با نفت می‌تواند ارزش افزوده بالاتری را برای صنعت نفت کشور رقم بزند. ضمن آنکه حتی در صورت اعمال تحریم باز هم راه برای صادرات آن وجود دارد. صادرات فرآورده‌های نفتی با حمل و نقل جاده‌ای و در احجام کوچک نیز امکانپذیر است. اما نکته مهمتر تنوع بازارهای صادراتی است که امکان شناسایی و ردیابی را از بین می‌برد. از این‌رو می‌تواند جایگزین خوبی برای درآمدهای نفتی باشد. کما اینکه اکنون صادرات فرآورده‌های نفتی وضعیت بهتری پیدا کرده است. اما با مجموعه‌ای از اقدامات می‌توان این نوع صادرات را قوت ببخشید و حرکت رو به رشدی را دنبال کرد. توسعه حمل‌و‌نقل عمومی، مدیریت مصرف داخلی، بهبود کیفیت خودروهای تولید داخل و جلوگیری از قاچاق سوخت از جمله این راهکارها هستند.

برای مثال در مورد بنزین، اگر درست برنامه‌ریزی شود، به‌طور خودکار اتومبیل‌های کهنه پر مصرف وآلاینده از شبکه حمل و نقل کشور خارج می‌شوند. آنگاه قیمت‌های واقعی که به مراتب بالاتر از قیمت‌هاى یارانه‌ای است از مصرف بی‌رویه فعلی و نیز قاچاق فرآورده‌ها جلوگیری خواهد کرد.

عطیه لباف