«گنجینه» در قلب پایتخت

بنیاد «میراث فرهنگی پروس» در آلمان ۲۹ مهرماه سال ۹۵ اعلام کرد که این بنیاد و موزه هنرهای معاصر تهران برای نمایش آثار گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران در موزه برلین، که تنها گنجینه غنی از هنرمندان مدرنیسم غرب در خاورمیانه را نگهداری می‌کند، به توافق رسیدند. انتشار این خبر، بازخوردهای بسیاری را در فضای مجازی و رسانه‌ها و مطبوعات به همراه داشت. مخالفت‌ها و موافقت‌های زیادی نسبت به این سفر از سوی هنرمندان داخل و خارج از کشور شد، تا جایی که انجمن هنرمندان نقاش در جلسه‌ای با مجید ملانوروزی، سرپرست موزه هنرهای معاصر تهران، خواستار توضیحاتی در خصوص این سفر شدند. پس از نقدهای زیادی که به این سفر شد، در نهایت سفر گنجینه به غرب از سوی برگزار‌کنندگان آن منتفی اعلام شد. بعد از تغییر وزیر ارشاد و روی کار آمدن سیدرضا صالحی امیری، پروژه ارسال آثار متوقف شد، و در همین مورد صالحی امیری، بهمن ماه ۹۵ در نشستی در خصوص وضعیت این سفر گفت: «در حال حاضر مسئولیت این ماجرا با تشکیل یک کمیته در دولت برعهده من است و هر زمان که بررسی‌ها به نتیجه برسد و دولت تصمیم خود را برای ارسال یا عدم ارسال آثار به خارج از کشور تصویب کند، اقدام خواهیم کرد. همچنین نتیجه را به‌طور رسمی اعلام می‌کنیم.»

قرار بود در سفر گنجینه به آلمان و سپس به ایتالیا، ۳۰ اثر از هنرمندان تأثیرگذار دنیای مدرن غرب از جمله جکسون پولاک، پل گوگن، کیس وان دونگن، ماکس ارنست، پابلو پیکاسو، واسیلی کاندینسکی، ویلم دکونیک، پیر سولاژ، مارک روتکو، فرانتس کلاین، اندی وارهول، جاسپر جونز، روبرت مادرول، فرانسیس بیکن، اد رینهارت و روی لیختن اشتاین به همراه ۳۱ اثر از هنرمندان نوگرای ایران از جمله بهمن محصص، جواد حمیدی، سهراب سپهری، منصور قندریز، حسین زنده‌رودی، محسن وزیری‌مقدم، مسعود عربشاهی، مارکو گریگوریان، منیر فرمانفرماییان، مهدی حسینی، غلامحسین نامی، پرویز تناولی، ابوالقاسم سعیدی، فریده لاشایی و بهجت صدر به نمایش دربیاید. اما با بحث‌هایی که بر سر لغو این سفر شد و رایزنی‌هایی که در حال انجام است، و پس از انتشار اخباری مبنی بر سفر بی‌بازگشت آثار، مسئولان موزه هنرهای معاصر تهران، تصمیم گرفتند این آثار را با عنوان «مسافران برلین- رم» ابتدا در موزه در معرض دید عموم قرار بدهند. گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران، به عنوان بزرگترین و کامل‌ترین گنجینه هنر مدرن غرب از امپرسیونیسم تا پاپ آرت، در خاورمیانه و آسیا در زمان تأسیس خود در سال ۱۳۵۶ بوده است و از این رو اهمیت این گنجینه در میان تمام اهالی فرهنگ و هنر و حتی سیاسیون نیز بالا است. هنوز رقم کارشناسی دقیقی در خصوص قیمت آثار اعلام نشده، اما آخرین رقمی که برای این گنجینه تخمین زده شد، رقم دو و نیم میلیارد دلار بوده است. با اینکه جهان هنر مدرن را پشت سر گذاشته و وارد فضای پست مدرن و معاصر در هنر شده، اما همچنان شاهدیم که بالاترین قیمت فروش آثار هنری بخصوص نقاشی، در حراج‌های هنری، متعلق به هنرمندان مدرن غرب است، همچنین هنرمندان مدرن نسل اول ایران نیز جزو گران‌ترین هنرمندان قرار دارند. در کنار ارزش معنوی آثار گنجینه، ارزش مادی آن نیز از نظر دور نمی‌ماند.

عناوین ۳۰  اثر خارجی حاضر در نمایشگاه

طبیعت بیجان با باسمه ژاپنی از پل گوگن، ترینیداد فرناندز از کیس وان دونگن، تاریخ طبیعی از ماکس ارنست، نقاش و مدلش از پابلو پیکاسو، کشش‌های روشن از واسیلی کاندینسکی، نور مهتاب در ماه آگوست از ویلهم دکونینگ، بدون عنوان از فرانزکلاین، نقاشی دیواری روی زمینه قرمز هندی از جکسون پالاک، شماره ۲ (مرکز زرد) از مارک روتکو، سی ینا، نارنجی و سیاه روی زمینه قهوه‌ای تیره از مارک روتکو، سیاه و سیاه از آدولف گوتلیب، بدون عنوان از رابرت مادرول، ترکیب‌بندی از پیر سولاژ، بدون عنوان از سای تومبلی، مرد لمیده یا مجسمه از فرانسیس بیکن، دو فیگور دراز کشیده روی تخت با ملازمان از فرانسیس بیکین، کاروان خود شیفتگی از رابرت رائوشنبرگ، پرده سبز از میلکل آنجلو پیستولتو، گذرگاه (پاساژ) ۲ از جسپر جونز، براتانا از رُی لیختن اشتاین، خودکشی (مرد ارغوانی درحال پریدن) از اندی وارهول، از مجموعه سرخپوستان امریکا (راسل مینز) از اندی وارهول، نقاشی انتزاعی از اَد راینهارت، بدون عنوان از اگنس مارتین، شماره ۳۴ از موریس لوئیس، منتال (ذهنی)۶ از جورج و گیلبرت، ماکت بسته‌بندی شده ساختمان رایشتاگ از کریستو یاواچف، گذر ایام از ژان دوبوفه، بخش سپر ۱۳ از دان اِدی، بوکسورها از دوآن هانس.

عنوان‌های ۳۱  اثر ایرانی حاضر در نمایشگاه

شیرین و فرهاد از پرویز تناولی، باغ سوخته از کاظم چلیپا، بدون عنوان از حبیب‌الله صادقی، چهره نسرین از لیلی متین دفتری، گلدان‌ها از پروانه اعتمادی، ترکیب‌بندی از جواد حمیدی، خوشنویسی از نصرالله افجه‌ای، از سری اسماءالحسنی از صداقت جباری کلخوران، نقطه‌ها، مربع سوم از سیدمحمد احصایی، نقاشی خط از فرامرز پیلارام، بدون عنوان از حسین زنده رودی، از مجموعه نانوشته «نجنگ پیانو» از علی اکبر صادقی، بدون عنوان از منصور قندریز، ترکیب‌بندی از فریده لاشایی، بدون عنوان از ناصر عصار، درختان از سهراب سپهری، بدون عنوان از سونیا بالاسانیان، بدون عنوان از مهدی حسینی، بدون عنوان از سیراک ملکونیان، ترکیب‌بندی از جعفر روح‌بخش، بدون عنوان از مسعود عربشاهی، قبر بی‌نشان از غلامحسین نامی، زمین خشک شده از مارکو گریگوریان، بدون عنوان از حسین کاظمی، بدون عنوان از بهجت صدر، خراشیدگی‌های زمین از محسن وزیری مقدم، بدون عنوان از ابوالقاسم سعیدی، طبیعت بیجان از منوچهر یکتایی، بدون‌عنوان از بهمن محصص، جم جمک برگ خزان از جلیل ضیاءپور، بدون عنوان از منیر فرمانفرمائیان.

مهدی حسینی پژوهشگر و نقاش، با اشاره به برجسته‌ترین آثار هنری مدرن در موزه، بدون تردید مجموعه آثار متعلق به بعد از جنگ جهانی دوم، بویژه مکتب نیویورک و جنبش اکسپرسیونیسم انتزاعی، را از برجسته‌ترین آثار این جنبش در این سوی جهان می‌داند.

یکی از معروفترین این آثار، نقاشی روی زمینه سرخ هندی در ابعاد ۱۸۳ در ۲۴۳ جکسون پالاک متعلق به سال ۱۹۵۰ میلادی است. این اثر به درخشان‌ترین دوره فعالیت پالاک در قالب اکسپرسیونیسم انتزاعی و حرکت فیزیکی هنرمند در فضا و انگیختن رنگ روی سطح افقی بوم، بدون هر طرح از پیش تعیین شده تعلق دارد. فی‌البداهگی و آفرینش خودانگیخته هنرمند که ریشه در اندیشه‌های ویلیام جیمز و رویکرد به «جریان سیال ذهن» دارد که معرف سیلان مستمر افکار در یک ذهن بیدار و فعال در آفرینش هنری است. اگرچه این طرز بیان نخست، در ادبیات سده بیستم عینیت یافت ولی بازتاب آن را در آثار نقاشی خودانگیخته سوررئالیست‌ها و پس از آن، آثار هنرمندان بعد از جنگ جهانی دوم و به ویژه هنرمندان اکسپرسیونیسم انتزاعی به وفور می‌توان یافت. در این تابلو جنبش و پویایی حرکت فیزیکی پالاک در فضای استودیو و انتقال هیجان درون و وجد ذهنی از لابه لای رنگ‌های برهم نشسته، به هم برمی‌آیند و به این ترتیب مخاطب نیز از ورای زمان، در این شور ضمنی از حرکت فیزیکی و سیالیت ذهن سهیم می‌شود. دو نقاشی از مارک راتکو در گنجینه موزه هنرهای معاصر، یکی متعلق به دهه پنجاه و دیگر دهه شصت میلادی، از فرم‌های هندسی مربع و مستطیل سود برده و با رهانیدن لبه‌های تیز هندسی، آنها را از جلوه عادی و جسمانی خود دور ساخته و به آن ماهیتی روحانی بخشیده است.

در این آثار فضای «روحانی» در برابر عینیت «جسمانی» قرار گرفته و درونمایه‌ای عارفانه و متعامل ایجاد شده است. در بخش ایرانی گنجینه هنرهای معاصر تهران، هنرمندان جنبش سقاخانه که در دهه چهل شمسی (شصت میلادی) فعالیت داشتند، نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. این هنرمندان که اغلبشان از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشکده هنرهای تزئینی (به جز پرویز تناولی) بودند، تلاش داشتند تا با استفاده از عناصر شناخته شده مذهبی، که عموماً در سقاخانه‌ها یا کتاب‌های ادعیه و فالگیری به وفور یافت می‌شد، مثل علامت پنجه فلزی، تکرار حروف (الله، طاها، الف لام میم و غیره) و یا جداول و نقش مایه‌هایی که در کتاب‌های عامیانه رمل و اسطرلاب یا نقوش هندسی دستبافت‌های روستایی، بیان تجسمی نوین خود را به معرض تماشا گذاشتند.