با همه اهمیت تکنیک و محتوا در سینما به عنوان یک هنر ـ صنعت، وقتی فیلمی نفروشد و یا بر اساس ملاحظات اکران، اصلاً روی پرده نرود، سرمایه قابل توجهی سوخت شده است. حال اگر بودجه این دست فیلم ها از سوی بخش خصوصی هم تأمین شده باشد، احتمال کناره گیری یا حتی ورشکستگی سرمایه گذاران و تهیه کنندگان در صورت شکست فیلم ها نیز افزایش پیدا می کند. این فرمول در اغلب کشورهای صاحب صنعت فیلم سازی کارکرد دارد. مگر آنکه فیلم اثری هنری و خاص باشد که در آن صورت، عدم استقبال مردم و در نتیجه گیشه پایین اثر، چیزی از شأن و جایگاه آن نخواهد کاست. ضمن آنکه اصولاً این گونه از فیلم ها و فیلمسازان به واسطه حمایت های دولتی و تزریق سرمایه های خاص با فراز و نشیب هایی به حیات خود ادامه می دهند و گیشه از آنان توقع چندانی ندارد.
با این حال سایر فیلمسازان برای آنکه شانس بقا در پروسه فیلمسازی و بازار کار را داشته و نیز از حق انتخاب برخوردار باشند، ناگزیر از رعایت مصلحت های گیشه هستند. هر چند اگر بخواهند دغدغه های شان را در اثر جاری کنند. همین مسئله، لزوم توجه به اهمیت فیلم های پر فروش، فارغ از کیفیت محتوا و ساختارشان را پررنگ می سازد. بر همین اساس، بد ندیدیم مروری داشته باشیم بر پرفروش ترین فیلم های سینمای ایران در هر سال طی بیش از سه دهه ای که از انقلاب می گذرد، برخی نکات مهم درباره آنها و حاشیه های احتمالیشان ضمن اینکه در رسیدن به این فهرست باید به میزان جمعیت و نرخ تورم سالانه نیز عنایت داشت تا ضریب اشتباه کاهش یافته و درصد صحت اسامی بیشتر شود. نکته ای که با رجوع به منابع متعدد از جمله «نوزدهمین کتاب سینمای ایران سال ۱۳۸۸» تلاش شد تا در مطلب حاضر رعایت شود.
صدرنشینان از ۵۷ تا ۹۵
در میان فیلمسازانی که پرفروش ترین فیلم های سال سینمای ایران را در سالهای پس از انقلاب ساخته اند، مسعود ده نمکی با چهار فیلم اخراجی های ۱، ۲، ۳ و «رسوایی ۱» در صدر قرار دارد و ایرج طهماسب هم با سه فیلم «کلاه قرمزی و پسر خاله»، «کلاه قرمزی و سروناز» و «کلاه قرمزی و بچه ننه» در رتبه دوم ایستاده است.
در این سی و اندی سال همچنین پنج فیلمساز هر یک با دو فیلم در جدول بفروش ترین کارگردانان جای گرفته اند که عبارتند از: محسن مخملباف (بایکوت، هنرپیشه)، مرحوم ایرج قادری (برزخی ها، می خواهم زنده بمانم)، بهروز افخمی (عروس، شوکران)، محمدرضا هنرمند (دزد عروسکها، مرد عوضی) و تهمینه میلانی (دیگه چه خبر، آتش بس ۱).
این مطلب فیلم های پرفروش از سال ۱۳۵۷ تا سال گذشته را در بر گرفته تا برآوردی از توفیق گیشه سینمای ایران در دوران پس از انقلاب را به دست دهد. بر همین اساس و با ذکر نام فیلمسازان صدرنشین، نام ۲۲ فیلمساز در رده های بعدی (هر کدام با یک فیلم) به چشم می خورد.
در همین حال حضور ۱۸ فیلم کمدی در جدول پرفروش ترین های ۳۹ سال گذشته نشان از علاقه وافر سینماروها به این ژانر دارد. کما اینکه از آغاز امسال نیز دو فیلم از همین ژانر، «خوب، بد، جلف» و «گشت ۲» نبض گیشه را در دست گرفته اند و فروش آنها از مرز ۱۰ میلیارد عبور کرده است.
سال ۵۷، «سفر سنگ»
سال ۵۷ همزمان با پیروزی انقلاب و محدودیت هایی که برای سینما پیش آمد، فیلمی که امکان نمایش بهتری داشت و با حال و هوای آن سالها همخوان بود، پرفروش ترین فیلم سال شد. «سفر سنگ» ساخته مسعود کیمیایی یکسال قبل در دوره پهلوی ساخته شده و قصه نمادین آن یادآور مبارزات مردم علیه شاه بود. همین شباهت موجب شد تا در فضای انقلابی و پر شور سال ۵۷، این فیلم در رأس قرار گیرد. بد نیست بدانید «دایره مینا» (داریوش مهرجویی) و «بوی گندم» (امیر مجاهد و فرزان دلجو) دو فیلم پرفروش بعدی آن سال بودند. در «سفر سنگ» سعید راد نیز به عنوان یکی از ستاره های سینمای پیش از انقلاب بازی داشت و همین مسئله روی فروش بهتر فیلم موثر واقع شد. از سویی نباید فراموش کرد کیمیایی نیز کارگردان پرفروش ترین فیلم سینمای ایران در پیش از انقلاب یعنی «قیصر» است که یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان فروخت. سال ۹۱ در دوره ریاست عزت ا… ضرغامی بر صدا و سیما و به واسطه علاقه ای که او به کیمیایی دارد، در کمال حیرت فیلم «سفر سنگ» از تلویزیون پخش شد. از نظر خیلی ها که فیلم «قیصر» را اثری انقلابی می دانند، «سفر سنگ» پیش بینی عجیب کیمیایی از وقوع انقلاب ایران در بستری سینمایی بود. کیمیایی چند سال پیش درباره «سفر سنگ» در گفت و گو با نادر طالب زاده گفته بود: «ساخت این فیلم دلی بود. این فیلم در شرایط سختی ساخته شد. مردم روستا شام و ناهار ما را می دادند. آنها فهمیده بودند چه فیلمی قرار است ساخته شود. گاهی اهالی روستا از شنیدن دیالوگ های فیلم هیجان زده می شدند. خود بازیگران در یک ترس و ابهامی دیالوگ هایشان را می گفتند…».
سال ۵۸، فریاد مجاهد
سال ۵۸، یعنی یکسال پس از پیروزی انقلاب هم فیلم «فریاد مجاهد» عنوان پرفروش ترین اثر سال را از آن خود کرد. فیلمی که بهمن مفید، باز هم ستاره ای از سینمای پیش از انقلاب در آن بازی داشت و قصه گروهی از مسلمانان بود که زیر نظر چند روحانی بر ضد نظام سلطنتی فعالیت می کردند. فیلم را مهدی معدنیان ساخت که تا آن سال بیشتر در جایگاه سناریست در سینمای ایران حضور داشت. او سال های ۶۰ و ۶۴ هم دو فیلم «سیم خاردار» و «تفنگ شکسته» را ساخت که به سینمای انقلاب و جنگ وابسته بودند. معدنیان سال ۶۴ ایران را ترک کرد و سال ۸۱ در بازگشت به کشور، فیلمی ویدئویی به نام «فانوس سیاه» را درباره عشق دو فرد نابینا با بازی حسین خانی بیک ساخت.
فریاد مجاهد فیلمی ضعیف و کلیشه ای بود که تنها با وقت شناسی سازندگانش از حال و هوای اجتماع در آن سالها، ساخته شد. با این حال کاستی های آشکار فیلم و نزدیکی اش به ماهیت فیلمفارسی و جنجال های رسانه ای که با ورود رجال سیاسی همچون قطب زاده و آیت ا… اشراقی در باب نمایش یا عدم نمایش آن شکل گرفت، موجب جلب توجه مردم شد تا پرفروش ترین فیلم سال ۵۸ لقب بگیرد.
سال ۵۹، سه فیلم
سال ۱۳۵۹ نام سه فیلم «پرواز در قفس» (حبیب کاوش)، «نفس بریده» (سیروس الوند) و «امشب اشکی می ریزد» (منوچهر مصیری) بدون اعلام اولویت خاصی به عنوان پر فروش ترین فیلم های سال از میان ۱۲ فیلمی که به نمایش در آمدند، ذکر شده است.
حبیب کاوش «پرواز در قفس» را به عنوان دومین فیلمش پس از آب (۱۳۵۳) سال ۵۷ بر اساس فیلمنامه ای از بهمن زرین پور ساخته بود.
فیلمی که حضور سعید کنگرانی بازیگر پرحاشیه قبل از انقلاب در آن موجب شد دو سالی در نوبت اکران بماند. فیلم یک درام عاشقانه بود و شانس فراوانی داشت که آن سال در بحبوحه انقلاب اکران شد.
کنگرانی پس از این فیلم، در «فصل خون» (۱۳۶۰) هم با حبیب کاوش همکاری داشت، اما سال بعد از آن در «گرداب» (حسین دوانی) بازی کرد که اجازه اکران نگرفت. «نفس بریده» سومین ساخته سیروس الوند محصول سال ۵۷ بود که بعد از دو سال اکران گرفت. بهروز وثوقی، سپیده و بهمن مفید سه بازیگر پیش از انقلاب، نقشهای اصلی آنرا داشتند و الوند فیلمنامه آنرا بر اساس یک قصه جنایی و معمایی نوشت. منوچهر مصیری که آخرین فیلمش، «ازدواج صورتی» را ۱۳ سال پیش ساخت، «امشب اشکی می ریزد» را به عنوان نخستین ساخته خود با حضور فرامرز قریبیان، آیلین ویگن و فرامرز صدیقی سال ۵۷ جلوی دوربین برد که پس از دو سال روی پرده رفت. فیلم یک درام عاشقانه بود که امیر قویدل فیلمنامه اش را نوشته بود. این سه فیلم اگر چه با فضای انقلابی آن سالها مطابقتی نداشتند، اما آثاری بودند که می شد با جرح و تعدیلهایی، اجازه اکران به آنها داد. بویژه که هنوز تکلیف برخورد با ستارگان سینمای ایران در پیش از انقلاب روشن نبود و چهره هایی چون وثوقی و مفید روی پرده بودند.
سال ۶۰، دو فیلم
در سال ۶۰ پیش از آغاز جنگ تحمیلی، باز هم سینماروها به دو فیلم انقلابی روی خوش نشان دادند؛ «عصیانگران» و «دست شیطان». مرحوم جهانگیر جهانگیری فیلم «عصیانگران» را بر اساس قصه ارباب و رعیتی همان سال با بازی گرشا رئوفی، جواد گلپایگانی و نعمت ا… گرجی ساخت. گلپایگانی یا همان آتقی سریال «آینه عبرت» که تهیه کنندگی این فیلم را به عهده داشت، نقشی هم در آن گرفت. «دست شیطان» هم نخستین ساخته حسین زندباف در همان سال به ماجرای تسخیر سفارت آمریکا می پرداخت و طبعاً بهترین انتخاب برای اکران مناسب در آن برهه بود. محمدعلی کشاورز، مرحوم هادی اسلامی، محبوبه بیات و… بخشی از بازیگران اصلی «دست شیطان» بودند که حساسیتی روی آنان وجود نداشت و بر همین اساس، فیلم با نظر به روحیه انقلابی مردم مورد توجه واقع شد و فروخت.
سال ۶۱، برزخی ها
«برزخی ها» ساخته ایرج قادری، در سال ۶۱ در حالی پرفروش ترین فیلم لقب گرفت که زنده یاد محمدعلی فردین و ناصر ملک مطیعی به عنوان دو تن از مظاهر سینمای دوران پهلوی، پس از آن نتوانستند در فیلم دیگری بازی کنند. (البته ملک مطیعی چهار سال پیش نقش کوتاهی در «نقش نگار» داشت). بر خلاف آن دو، سعید راد دیگر بازیگر فیلم و خود قادری تا چند سال بعد از این فیلم و نیز پس از وقفه ای طولانی توانستند به عرصه بازگردند. «برزخی ها» روایت فرار عده ای از زندانیان عادی در روز پیروزی انقلاب از زندان بود که در پی آشنایی با یک روحانی متحول می شوند و عازم جبهه می شوند. سعید مطلبی فیلمنامه تجاری جذابی برای ذائقه سینماروهای آن زمان و مدیران سینمایی وقت نوشته بود.
عبدالمجید معادیخواه، نخستین وزیر جمهوری اسلامی در حوزه فرهنگ و هنر روایت جالبی از این فیلم در یکی از گفت و گوهایش (با خبر آنلاین) داشته است: «آن زمان دعوای مفصلی به وجود آمد که از آقای مخملباف در آن شرکت داشتند و علیه من موضع می‌گرفتند تا آقای مسیح مهاجری. دعوا بر سر اکران فیلم «برزخی‌ها» بود. این مساله خودش یک پرونده است که جنجال زیادی درست کرد و به همه جا از جمله مجلس هم کشید. بسیجی هم علیه بنده راه افتاد که بخشی از آن در مطبوعات آن دوران هست. هم مطبوعاتی که آقای خاتمی اداره می‌کردند، مثل کیهان به ما می‌تاختند و هم امثال آقای مخملباف فریاد «وا اسلاما» سر می‌دادند. در آن هیاهو هیچ کس نیامد ببیند که اصلا داستان فیلم «برزخی‌ها» چیست. خیلی وقت‌ها ما چون اصلا حوصله آشنایی با صورت مساله را نداریم، بلافاصله دوست داریم حکم صادر کنیم. صورت مساله در مورد فیلم برزخی‌ها این نبود که خوب است یا بد؟ مساله اصلی این بود که در دوره‌ای فرهنگ و هنر ما بی‌صاحب شده بود؛ یعنی به غلط بار حوزه فرهنگ و هنر را بر دوش وزارت علوم گذاشتند. آقای دکتر عارفی هم وزیر علوم بود و دغدغه‌هایش مسایل دیگری بود. ایشان هم به مدیری اعتماد کرده بود و کارها را در این حوزه به او سپرده بود.
در چنین دوره‌ای آقایی که از پیش از انقلاب در زمینه سینما فعالیت می‌کرد و فیلم محمد رسول‌الله(ص) هم از طریق او برای نمایش وارد ایران شده بود، آمده بود و از مدیران آقای عارفی مجوز ساخت فیلم «برزخی‌ها» را گرفته بود. بعد هم به اعتماد امضای مدیر وقت رفته بود و ۱۰ میلیون تومان برای ساخت این فیلم سرمایه‌گذاری کرده بود. تمام ستاره‌های سینمای قبل از انقلاب را هم مثل فردین، ایرج قادری، ناصر ملک‌مطیعی و… را به عنوان بازیگر در این فیلم جمع کرده بود». البته وی بعدها به دلیل فشارهایی که بر سر اکران این فیلم ایجاد شد، از سمت خود استعفا داد.
«برزخی ها» در آن مقطع هشت میلیون تومان فروخت که رقمی رویایی محسوب می شد. نمایش عمومی فیلم همزمان با آغاز جنگ تحمیلی با توجه به مضمونش، ابعادی پیشگویانه پیدا کرده بود.
سال ۶۲، سفیر
«سفیر» نخستین ساخته فریبرز صالح در سال ۶۱ بود که عنوان پرفروش ترین فیلم سال ۶۲ را از آن خود کرد. خیلی ها این فروش بالا را متأثر از ذهنیت مثبت مردم نسبت به آثار مذهبی تلقی کردند که یکی ـ دو سال پیش از آن بر اثر اکران فیلم «الرساله» مصطفی عقاد فقید در ایران حاصل شده بود. با این حال، فیلم خود از ارزشهای سینمایی هم برخوردار بود و حضور فرامرز قریبیان در نقش اول آن هم جزو امتیازهایش بود. او نقش قیس بن مسهر، نماینده امام حسین (ع) را داشت که با نامه ای به طرف کوفه می رود.
این فیلم را نخستین فیلم عاشورایی سینمای ایران هم لقب داده اند. فیلم پس از نمایش موفق در ایران، در لبنان هم با استقبال خوبی مواجه شد. قریبیان در مصاحبه با ایسنا درباره این فیلم گفته بود: «من سفری به آمریکا داشتم که سال ۵۹ برگشتم. اولین فیلم بعد از انقلاب بنده «سفیر» بود که فیلمبرداری اش اواخر پاییز شروع شد و با وسواسی که کارگردان داشت، تا اواخر سال ۶۰ ادامه پیدا کرد و فینال فیلم در گرمای بسیار طاقت فرسای برازجان فیلمبرداری شد و در اولین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد». صالح نیز در این باره به ایسنا گفته است: «وقتی کارگردانی «سفیر» به من پیشنهاد شد، پس از مطالعه دیدم سوژه بسیار وسیع‌تر، جادارتر و با ارزش‌تر از آن است که در اختیار من گذاشته‌اند، بنابراین پس از مشورت با آقای حدادعادل که آن موقع در تلویزیون حضور داشتند و با موافقت ایشان فیلمنامه کوتاه را با همکاری زنده‌یاد کیهان رهگذر به فیلمنامه‌ای سینمایی مبدل کردیم و بودجه آن را هم شهید بزرگوار یوسف‌کلاهدوز از سپاه پاسداران تامین کردند و ماحصل کار، آن شد که ملاحظه می‌کنید.»
سال ۶۳، سناتور
بی اغراق، «سناتور» ساخته مهدی صباغ زاده در سال ۶۲ را که پرفروش ترین فیلم سال ۶۳ شد، می توان الگویی برای رونق فیلم های اکشن در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ ارزیابی کرد. «سناتور» خوب فروخت و همین مسئله موجب شد تا توجه خیلی از فیلمسازان به مضامینی از این دست جلب شود؛ مواد مخدر و تبعاتش. البته حضور فرامرز قریبیان و بیژن امکانیان نیز در این توفیق موثر بود. فیلم ۵/۶ میلیارد تومان فروخت که رقمی غیر قابل باور بود «سناتور» که در کنار «خانه خلوت»، البته یک پله پایین تر، جزو آثار خوب کارگردانش محسوب می شود، در عین رعایت فرمول پیام گرایی در فیلم ها به عنوان وجه موردنظر مدیران سینمایی وقت، شاخص های سرگرمی آفرینی را هم در خود داشت. نکته ای که برای تماشاگران آن زمان هم اهمیت داشت و روی خوش به آن نشان می دادند.
«داد شاه» (حبیب کاوش) و «میرزا کوچک خان» (مرحوم امیر قویدل) دیگر فیلم های پرفروش در آن سال بودند.
- 9
- 2
