جشنواره جهانی فیلم فجر با تمام پستی و بلندی‌هایش فرصتی برای مراوده با شخصیت‌هایی بود که در عرصه سینما برای خود وزنه به حساب می‌آیند. ژان میشل فرودون، سردبیر سابق کایه دوسینما یکی از میهمانان برجسته این دوره از جشنواره فجر بود که علاوه بر حضور در عرضه جشنواره، در مقام سخنران هفته فیلم فرانسه در سینما تک موزه هنرهای معاصر راهی ایران شده است. البته این نخستین سفر آقای فرودون نیست و او آشنایی خوبی از فضای هنری و فرهنگی ایران دارد. از همین رو فرصت مغتنم شمرده تا با او درباره شرایط توسعه نقد و تأثیرگذاری نقد بر بازار را جویا شویم. آنچه در ادامه می‌خوانید مشروح گفت و گوی تسنیم با این منتقد فرانسوی است.
در ایران جریان نقد و فروش فیلم‌ها با همدیگر منطبق نیستند، یعنی این دو دنیای متفاوتی را دنبال می‌کنند و کار متفاوتی انجام می‌دهند. نقد چندان تأثیری بر فروش ندارد. وضعیت در فرانسه به چه شکلی است؟
- در کشور فرانسه به این صورت نیست و به نوعی باید گفت حتی با وضعیت موجود در ایران متفاوت است. وضعیت در فرانسه بدین نحو است حتی فیلم‌هایی که به عنوان برترین فیلم انتخاب می‌شوند باز هم مورد نقد قرار می‌گیرند. اگر فیلم بد هم باشد باز هم فیلم مورد نقد قرار می‌گیرد. این مسئله‌ای است که برای تمام فیلم‌ها رخ می‌دهد. وضعیت به نحوی است که تهیه‌کننده‌ها با نقادها روابط خوبی برقرار می‌کنند. یک ارتباط خاص میان منتقد و تهیه‌کننده وجود دارد. خود من هم به عنوان یک منتقد دوستان بسیار زیادی در این زمینه دارم و با هم همکاری می‌کنیم یعنی در پروسه ساخت یک فیلم حضور داریم؛ چرا که تهیه‌کننده‌ها متوجه می‌شوند حتی اگر من نقدی بر فیلمشان داشته باشم برای بهتر شدن سینمای خودمان هست و در انتها برای سینمای کشورمان هست. پس آن را کاملاً درک می‌کنند. طبیعی است حتی از یک فیلم خوب هم ما نقد کنیم حتی اگر تهیه‌کننده دوست صمیمی من باشد.
اتفاق منفی که در ایران رخ می‌دهد، آن است که مردم با توجه به نقدها به دیدن فیلم‌ها نمی‌روند و منتقدها کمکی به فروش فیلم‌ها نمی‌کنند. چگونه میشود در کشوری مثل ایران، رابطه مستقیمی میان منتقد و مردم ایجاد کردتا مردم با منتقدان هم سو شوند؟ آنها را به منتقدان را به عنوان مشاورانی برای فیلم دیدن خود انتخاب کنند؟
– من نمی‌توانم پاسخ کاملی به این پرسش بدهم؛ اما در وهله اول نقد باید روی تمام آثار سینما انجام شود، نه فقط یک ژانر خاص. باید در همه بخش‌های مختلف سینما نقد وجود داشته باشد. حتی اگر نقدی هم نخواهد صورت بگیرد، کار خوب آن است که مصاحبه و اطلاعات در مورد خود آن فیلم در روزنامه و مجلات چاپ شود تا مردم اطلاعات درباره فیلم داشته باشند، نه تنها نقد. اما مصاحبه نباید صرفاً از خوبی‌های فیلم بگوید که این فیلم عالی است یا فلان بازیگران خوب بازی کردند. نکات منفی باید در آن درج شود و کلاً مصاحبه باید جدی باشد تا همه اطلاعات را در بر گیرد و توجه مردم را به خودش جلب کند. اما در حالت کلی باز معتقدم که نقد نباید صرفاً برای سینمای هنری باشد و به یک ژانر خاص بسنده شود که مثلاً بگویم فلان فیلم بهتر است نقد اختصاصی داشته باشد و فلان فیلم چون آن‌چنان نیست نقد نداشته باشد. نقد باید برای تمامی فیلم‌ها پخش شود.
آندره بازن پوسته‌ای در سینمای فرانسه عوض کرد. به واسطه نوشتارش سینمای نو را جایگزین سینمای کهنه کرد. بازن چگونه موفق شد با نوشتن نقد یک جهان سینمایی را در فرانسه عوض کند و در ضمن آن را در جامعه فرانسه محبوب کند ؟
– آندره بازن که در سال ۱۹۵۸ فوت کرد تا آن سال نقدهایش دقیقاً مخاطبش همه عموم مردم بود و همه بخش‌های رسانه را مورد نقد قرار می‌داد. او در رسانه‌های ملی نقدهایش را به چاپ می‌رساند و این مسئله بسیار برای مردم تأثیرگذار بود. بازن دقیقاً مثالی بود بر آنچه من می‌گویم، اینکه چگونه میشود در نقد جلب مخاطب کرد.
آیا رابطه‌ای بین دولت و منتقد وجود دارد؟
– نمی‌شود این را گفت؛ به خاطر اینکه آندره بازن هیچ ارتباطی با عوامل دولتی نداشت. حتی نقدهایش را در مجله‌ای بسیار معمولی هم چاپ می‌کرد. در واقع او نقد را از سن کم شروع کرد و در همین مجله‌هایی که هیچ ربطی به دولت نداشتند؛ اما در سال‌های آخر زندگیش، حتی زمانی که به یک فیلمساز بدل شده بود، در آن موقع بود که وزارت‌های دولتی هم کمکی به او می‌کردند. تازه آن موقع مورد حمایت قرار گرفت.
علت این پرسش از آنجا نشأت می‌گیرد که پیر بوردیو، جامعه‌شناسی فرانسوی بر این باور بود که به جای سوبسید دولتی به هنرمند یاید سوبسید را به نهاد آموزش داد و مردم برای هنر آموزش داد تا ذائقه‌شان پرورش یابد؟ آیا دیدگاه بوردیو به جامعه فرانسه تسری پیدا کرده است؟
– در اینجا این بحث پیش می‌آید که آن مجوزی که دولت باید بدهد، به مراتب مهمتر از بودجه‌ای است که می‌خواهند. تمرکز بیشتر روی گرفتن مجوز، مهمتر از این است که به فکر سوبسید و بودجه باشیم. نباید موضع گرفت. در هر دو تای این گزینه‌ها حالتی است که آموزش اهمیت بسیاری دارد. آن ذائقه هنری را در مردم شکل می‌دهد و در عین حال نمی‌شود گفت که فیلمسازان نباید به هیچ نحوی مورد حمایت دولتی و مالی قرار گیرند.نسبت به موضع بوردیو نه موافقم نه مخالفم. باید بینابین باشد. باید هر دو مورد [تأمین بودجه و سوبسید آموزشی] رعایت شود.
یک بخش از جامعه هنری ایران که در تعامل با جامعه هنری فرانسه بوده معتقد است در فرانسه این تعادل وجود دارد. دولت برای آموزش هزینه می‌کند و سوبسیدش را به هنرمندان هم تخصیص می‌دهد تا فیلم بسازند. چنین چیزی وجود دارد؟ اگر وجود دارد چه راهکاری می‌توانند به سیاست هنری ایران بدهند؟
– بله، این حقیقت دارد. ممکن است بحث‌های بر سر این رویکرد وجود داشته باشد؛ ولی به طور کل این تعادل موجود هست. سینمای ایران، سینمای قوی‌ای است؛ اما فاقد تعادل است. نظم ندارد. به نظر من دولت اول از همه باید نظم و تعادل را در سینمای ایران به وجود بیاورد چه از نظر مالی و حمایت‌هایی که وجود دارد. اگر به سینمای ایران بیشتر بها بدهند بهتر است. در واقع مسئله پول مطرح نیست که از طرف دولت پیگیری شود. یکی از کارهای دولت این است که نظم و قوانینی ایجاد کند تا در سینمای ایران بخش‌های مختلف هماهنگ شوند و با هم همکاری داشته باشند.
اگر هر بخش خاصی از سینما وارد همکاری شود، باعث میشود به تعادل دست یابید. صرفاً نباید مسئله مالی باشد. یکی از آن قوانین و نظمی که دولت می‌تواند به وجود آورد این است که تلویزیون ملی را مجبور کند از امسال در سینمای ایران سرمایه‌گذاری کند. برای سینمای ایران، باید تبلیغات کند. فیلم‌هایشان را پخش کند. باید سرمایه‌گذاری تلویزیون وجود داشته باشد.
تلویزیون در گذشته در نقش تولید کننده و تهیه‌کننده سینما ظاهر شده است؛ اما این روزها این مسئله از رونق فتاده است.
– این رویه به هیچ عنوان خوب نیست، اینکه تلویزیون ملی بخواهد چیزی تولید کند؛ چون تلویزیون تولید کننده محصول نیست. او باید سرمایه‌گذاری کند و سینمای با دست باز خودش تولید کند؛ ولی تلویزیون حمایت مالی داشته باشد.
ارزیابیتان در مورد سینمای ۲۰۱۷ چه بود؟ روند سینما را رو به جلو می‌دانید یا رو به افول؟
– سینمای سال اخیر، یعنی سال ۲۰۱۷ یک واجد نوعی پارادوکس است. بخش اولش را بخواهیم حساب کنیم این است که یک نوآوری عظیمی در سینما در حال شکل‌گیری است. چه بخواهیم، چه نخواهیم کارگردان‌های جدید، فیلمسازان جدید ایده‌های جدیدی دارند؛ حتی کسانی که بسیار جوان و کم‌تجربه هستند. آنان هزینه آن‌چنانی برای تجهیزات ندارند و همه این‌ها باعث میشود ایده‌ها و داستان های جدید و نوآوری بسیار زیادی را شاهد باشیم و این سینما را بسیار متنوع می‌کند. همه چیز را؛ اما اگر بخش دیگرش را در نظر بگیریم مثلاً همین سینمای هالیوود یک حالتی است که فیلم روزبه‌روز تولید میشود ولی آن تنوع خاص را آدم در آن نمی‌بیند. نوآوری خاص داخلش نمی‌بیند و این چیزی است که مردم می‌خواهند، یعنی مردم انگار با حالت همیشگی راحت‌ترند. این پارادوکس بین فیلمسازان و بینندگان است که یکی به دنبال نوآوری است و دیگری خیر.
فیلمی را دیدند که این پارادوکس را حل کرده باشد هم مردم پسندیده باشند و هم نوآوری باشد؟
– من فیلم‌های خیلی خوبی دیدم؛ اما به طور کل نمی‌شود گفت این پارادوکس متعلق به فیلم است. این پارادوکس بین فیلمساز و تماشاچی است. به عنوان سخن آخر این را بگویم که دقیقاً فستیوال‌ها برای همین ایجاد شده‌اند و خوبی فستیوال‌ها این است که آدم می‌تواند انواع فیلم‌ها را ببیند. پارادوکس‌ها هستند و ما می‌توانیم نظر بدهیم و لمس کنیم.
فیلم محبوب شما در سال گذشته چه بود؟
– فیلم «زنی که رفت» ساخته لاو دیاز که فیلم فلیپینی بود و حتی برنده شیر طلایی جشنواره ونیز هم شد. از دید من بهترین فیلم سال ۲۰۱۶ بود
- 15
- 5
