کنترل تلویزیون دست چه کسی است؟

حذف یک کلمه از سریال «گاندو» یا صداگذاری روی برخی کلمات این مجموعه، اولین نمونه‌های سانسور در تاریخ تلویزیون نبوده و به احتمال ۹۹درصد آخرین‌شان هم نیست. فارغ از اینکه آیا به کار بردن کلمه «دولت» در ارتباط با پرونده جاسوسی در یک سریال در این شرایط هوشمندانه بوده یا خیر، سوال اینجاست که این نوع برخوردها چه تاثیری بر نگاه کارگردان‌های جوان یا حتی پیشکسوت در ساخت کارهای بعدی‌شان خواهد داشت و سوال دیگر اینکه مگر در سازمان عریض و طویل صداوسیما، نظارت‌های مختلف در مراحل ساخت یک سریال وجود ندارد که مانع از بروز چنین حاشیه‌هایی شود؟

ماجرای گاندو

در انتهای قسمت دوازدهم این سریال و در بخش آنچه خواهید دید، دیالوگی پخش شد که در آن دو مامور امنیتی با هم حرف می‌زنند. وحید رهبانی در نقش محمد در حال گزارش دادن به مافوق خود با بازی داریوش فرهنگ است و توضیح می‌دهد که طبق پروسه تحقیقاتی که دارند به سرنخ‌هایی در مقامات بلندپایه کشور می‌رسند و می‌گوید: «از دو سه کانال داریم می‌رسیم به مقامات ارشد کشوری.» فرهنگ، مافوقش می‌پرسد: «مثلا؟» که جواب می‌شنود «دولت» که این کلمه دولت در بازپخش حذف شد. همین کلمه در قسمت سیزدهم نیز حذف شد و روی برخی کلمات دیگر هم صدای دیگری گذاشتند. پس از این حاشیه‌ای که ایجاد شد کوروش کمره‌ای، مدیر روابط‌عمومی شبکه سه سیما در توئیتی عنوان کرد: «موضوع اصلی در قسمت ۱۳ سریال «گاندو» دستگیری خواهرزاده یکی از مسئولان است، نه کلمه دولت!» اینکه در انتخاب و استفاده از کلمه دولت بدسلیقگی شده یا آگاهانه استفاده شده است، حرفی نمی‌زنیم. اما شاید در بلندمدت، این رفتارهای غیرهوشمندانه باعث شود که پای سریال‌های مشابه «گاندو» که هم مخاطب دارد و هم دغدغه ملی از تلویزیون مملو از عشق‌های دم‌دستی قطع شود. باید با پیچیدگی و ظرافت حرف زد و البته حرف درست هم باید زده شود.

 سرزمینی که هنوز نو نشده

«سرزمین کهن» مجموعه‌ای بود که در قالب سه فصل ۶۶ قسمتی ساخته شد و بعد از اصلاحاتی که روی فیلمنامه شده بود، در سال ۹۲ روی آنتن شبکه سه سیما رفت. پس از پخش فقط چهار قسمت از این مجموعه تلویزیونی، برخی اعتراضات قومیتی به این سریال باعث توقف پخش آن شد. در سریال «سرزمین کهن» نقش یک خانواده منفی، نوکیسه، سلطنت‌طلب و فاسد به خانواده‌ای با نام بختیاری داده شده که به آزار و اذیت یک خانواده روشنفکر، وطن‌پرست و مظلوم به نام اردکانی می‌پردازند. بعد از پخش این قسمت‌ها تعدادی از مردم ایل بختیاری در شهرهای مختلف استان خوزستان با حضور در مقابل صداوسیمای مرکز خوزستان، نسبت به تحریف تاریخ در سریال شبکه سه سیما اعتراض کردند. اعتراضی که قدرتش چنان زیاد بود که هنوز هم این سریال نتوانسته خودش را در کنداکتور سیما قرار دهد. ضرغامی، مدیر وقت سازمان انواع و اقسام کارها را کرد تا صدای اعتراضات کم شود؛ از پوشیدن لباس بختیاری تا عدم پخش سریال با وجود هزینه‌های زیاد.

 جسارتی که صداوسیما ندارد

صداوسیما به‌عنوان متولی ساخت و پخش سریال‌های تلویزیونی وقتی ساخت یک اثر را تایید می‌کند و آن را از فیلترهای مختلف نظارتی رد می‌کند باید تمام‌قد از آن حمایت کند و نگذارد که سیاسی‌کاری‌ها یا حتی جوسازی‌ها تاثیری در روند ساخت یا پخش یک اثر بگذارد. براساس آنچه در مقررات صداوسیما وجود دارد به‌طور خلاصه پنج مرحله نظارت بر برنامه‌های این سازمان را شاهد هستیم که خلاصه‌وار در ادامه می‌آید:

الف) قبل از تولید: در این مرحله ایده یا طرح یا نمایشنامه یا فیلمنامه یا... مورد بررسی و نظارت قرار می‌گیرد. به عبارتی پیش از آغاز تولید، طرح آن باید به تصویب دفاتر طرح و برنامه شبکه‌ها یا مراکز استانی یا شوراهای مشابه (مانند شورای تصویب فیلمنامه‌ها در مرکز برنامه‌های نمایشی معاونت سیما) برسد.

ب) حین تولید: این نوع نظارت توسط ناظران کیفی یا نمایندگان دفاتر نظارت شبکه‌ها یا معاونت‌ها انجام می‌شود.

ج) قبل از پخش: برنامه‌های تولید شده، پیش از پخش و به‌منظور کنترل و آماده‌سازی نهایی در واحد پخش هر شبکه مورد بازبینی و بازشنوی قرار می‌گیرند.

د)حین پخش: در هنگام پخش برخی برنامه‌های زنده، ناظران در استودیوی پخش حضور دارند و بر روند کار نظارت می‌کنند.

هـ) پس از پخش: برنامه‌های گوناگون پخش شده ضبط و مورد بررسی قرار می‌گیرند. نتایج به دست‌اندرکاران تولید ارجاع داده می‌شود.

سوالی که مطرح است اینکه حالا و با این تعداد ناظران، چرا باید شاهد گاف‌های متعدد در برنامه‌های ضبطی باشیم؟ برنامه زنده شرایط خاص خودش را دارد و ممکن است اتفاقی بیفتد یا حرفی زده شود که خارج از اراده مدیریتی باشد اما درباره سریال‌های تلویزیونی چطور؟ آیا در این پنج مرحله کسی متوجه کلمه «دولت» نشده است یا شاید فکر نمی‌کرده که حساسیتی به وجود بیاید؟ بعید است کسی مدت کوتاهی در این کشور زندگی کرده باشد و متوجه نشده باشد که دولت به دنبال بهانه‌ای است برای مظلوم‌نمایی. اتفاقاتی که برای سریال‌های «سرزمین کهن»، «در حاشیه»، «ساعت شنی»، «فوق‌سری»، «زوج و فرد» و حتی یکی دو قسمت از «پایتخت» افتاد، نشانه نبود نظارت است یا نبود مقاومت کافی در برابر اعتراضات و تماس‌ها از مکان‌های مختلف؟ چرا پزشکان می‌توانند باعث حذف یا سانسور برخی قسمت‌های مجموعه طنز «در حاشیه» بشوند؟ چه توهینی به پزشکان در متن یا مرحله ساخت در صداوسیما تایید شده بود؟ آستانه تحمل پزشکان پایین بود یا توان مقاومت مدیران تلویزیون؟

در زمانه‌ای که رسانه‌های دنیا با هر بهانه‌ای به دنبال جذب مخاطب هستند نباید بدون بهانه و دلیل منطقی، مخاطب را دلزده کنیم و شائبه نفوذ سازمان‌ها و افراد در دخالت بر آثار فرهنگی و هنری را قوی‌تر. «گاندو» با هر کیفیتی حرفی را می‌زند که مساله‌ای ملی است. بعضی حتی این سریال را با نمونه‌های خارجی‌اش مقایسه می‌کنند. نه دولت‌ها باید هر عنوان منفی را به خود بگیرند و نه سازمان صداوسیما باید با هر تماسی کوتاه بیاید. البته سازمان صداوسیما در برخی موارد مانند حذف برنامه ۹۰ که با مخالفت اکثر مردم همراه بود محکم و قوی عمل کرد و حداقل تاکنون پای حرفش با هر هزینه‌ای ایستاده است.

از آن سو چه کسی گفته است که اقوام و مقامات از هر خطایی مبرا هستند؟ ممکن است جاسوس در هر دستگاهی وجود داشته باشد و ربطی به روسای جمهور هم ندارد. اما درنهایت هم صداوسیما باید پای امضاهایش بایستد و هم افراد مختلف، آستانه تحمل و نقدپذیری خود را بالاتر ببرند. نظارت پنج مرحله‌ای نباید دیگر به اصطلاح مو لای درزش برود و حداقل توقع از مدیران سازمان صداوسیما این است که جوسازی‌های بعضا هیجانی نباید باعث شود که آنها نسبت به حق مخاطبان خود، سریع عقب‌نشینی کنند.