فریدریش شیلر، شاعری برای همه‌ی نسل‌ها

بیش از دو قرن از مرگ فریدریش شیلر، شاعر پرآوازه‌‌‌ آلمانی می‌‌‌‌گذرد. در این دوران طولانی فرهنگ و ادبیات آلمان هیچ سالی را بدون حضور شیلر پشت سر نگذاشته از شکوفاترین دوران‌‌‌‌ها تا تاریک‌‌‌‌ترین سال‌‌‌‌های جنگ دوم جهانی.

شیلر، شاعری برای همه‌ی نسل‌ها

زندگی فریدریش شیلر (۱۷۵۹−۱۸۰۵ میلادی) کوتاه اما پر فراز و نشیب بود. کودکی و نوجوانی او در محرومیت و فشار گذشت، جوانی‌‌‌‌اش با در به دری و فقر همراه بود، و در میانسالی، هنگامی که عشق و شهرت و رفاه را تجربه می‌‌‌‌کرد، بارها به شدت بیمار شد، تا سرانجام در ۴۶ سالگی درگذشت. شیلر خیلی پیش از مرگ زودهنگام‌‌‌‌اش اعتبار و افتخاری برای ادبیات و فرهنگ آلمان به شمار می‌‌‌‌رفت و در همان سال‌‌‌‌های نابسامان جوانی آثاری خلق کرد که همچنان خوانده و اجرا می‌‌‌‌شوند.

سال ۲۰۰۹ مصادف بود با دویست و پنجاهمین سالگرد تولد فریدریش شیلر. سه سال پیش، ۲۰۰۵، نیز که دو قرن از مرگ او می‌‌‌‌گذشت، سال شیلر نام‌‌‌‌گذاری شده بود. در میانه‌‌‌‌ی قرن نوزدهم، ۱۸۵۹، به مناسبت صد سالگی شیلر، مراسم مختلفی در کشورهای اروپایی و حتا در آمریکا برپا شده بود.

چند سال بعد (۱۸۶۷) ناشر آلمانی آثار شیلر داد که تا آن زمان دو میلیون و چهارصد هزار نسخه از کتاب‌‌‌‌های شیلر به فروش رفته است. این زمانی است که صنعت چاپ دوران کودکی را پشت سرمی‌‌‌‌گذاشت و هنوز به بسیاری از کشورها راه نیافته بود. در سال ۱۹۵۵، مراسمی به مناسبت صد و پنجاهمین سالگرد درگذشت شیلر در آلمان و کشورهای دیگر برپا شد که توماس مان پس از سال‌‌‌‌ها مهاجرت از سخنرانان اصلی آن بود. چهار سال بعد، دویستمین سالروز تولد او با برنامه‌‌‌‌های متنوع و اجراهای جدیدی از نمایشنامه‌‌‌‌هایش جشن گرفته شد.

آثار شیلر حدود یک قرن و نیم پس از تولد شاعر، به کشورهای خاورمیانه، از جمله ایران نیز رسید. در این دوران کشورهای آسیایی نیز گام‌‌‌‌های ابتدایی برای رسیدن به جامعه‌‌‌‌ای مدرن را برمی‌‌‌‌داشتند. مطابق مدارک شناخته شده، نخستین کتابی که از یک نویسنده آلمانی‌‌‌‌زبان به فارسی ترجمه و منتشر شده، اثری از شیلر بوده که یک قرن پیش به چاپ رسیده است.

این کتاب را یوسف اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی، از فرانسوی به فارسی برگردانده و انتشار آن با امضای فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه همزمان است. جمال‌‌‌‌زاده و بزرگ علوی که از پیشگامان داستان‌‌‌‌نویسی مدرن ایران محسوب می‌‌‌‌شوند، از مترجمان بعدی آثار شیلر بوده‌‌‌‌اند.

"چکامه شادی" شیلر، سرود اروپای متحد

حضور شیلر در فرهنگ آلمان فقط از طریق خوانده شدن آثارش نبوده است. نمایش‌‌‌‌نامه‌‌‌‌های او همواره از برنامه‌‌‌‌های ثابت تماشاخانه‌‌‌‌های بزرگ بوده‌‌‌‌اند و عبارت‌‌‌‌ها و ضرب‌‌‌‌المثل‌‌‌‌های بسیاری در زبان آلمانی برگرفته از آثار او هستند. "راهزنان"، نخستین درامی که شیلر در ۲۲ سالگی نوشت، همچنان بر صحنه می‌‌‌‌رود و "چکامه شادی" که در ۲۷ سالگی سرود، در سمفونی نهم بتهوون جهانی و جاودانه شده است.

اتحادیه اروپا سال ۱۹۸۵، بخش چهارم این سمفونی را که چکامه شیلر در آن خوانده می‌‌‌‌شود، به عنوان سرود رسمی خود برگزیده است. فریدریش شیلر در سی و دو سالگی به خاطر نوشتن "راهزنان" عنوان شهروند افتخاری جمهوری نوپای فرانسه را به دست آورد. او که در ابتدا از حامیان انقلاب فرانسه بود، مدتی بعد به دلیل غیرانسانی دانستن اعدام مخالفان انقلاب و نادیده گرفته شدن آزادی و احترام انسان‌‌‌‌ها، از آن رویگردان شد.

شیلر از شخصیت‌‌‌‌های دورانی طلایی در فرهنگ آلمانی است؛ یکی از چهره‌‌‌‌هایی که از پایه‌‌‌‌گذران تفکر عصر روشنگری به شمار می‌‌‌‌رود و جزو راهگشایان دوران مدرن محسوب می‌‌‌‌‌‌شود. پرداختن شیلر به مفاهیمی چون آزادی، برابری و برادری، و ستایش ارزش‌‌‌‌‌‌های والای انسانی که در اغلب آثار او محور اصلی را تشکیل می‌‌‌‌دهد، او را در جایگاهی قرار داده که مورد توجه صاحبان منش‌‌‌‌ها و رفتارهای سیاسی گوناگون است.

در صف ستایشگران شیلر، از انگلس و مارکس تا بیسمارک و هیتلر را می‌‌‌‌توان مشاهده کرد. دستگاه تبلیغاتی آلمان نازی پس از قدرت‌‌‌‌گیری کوشید شیلر را به نفع خود مصادره کند و به عنوان شاعری که به قول گوبلز "از خون و گوشت خود ماست" معرفی کند. به رغم این، آثاری چون "دون کارلوس" در نظر فاشیست‌‌‌‌ها زیادی "آزادیخواهانه" بود و اجازه نمایش نمی‌‌‌‌یافت.

شیلر در دورانی که آلمان به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده بود نیز در هر دو سوی دیوار برلین به یکسان جشن گرفته می‌‌‌‌شد. آرمان‌‌‌‌های انسان‌‌‌‌دوستانه‌‌‌‌ی شیلر، ارزش‌‌‌‌هایی هستند که حکومت‌‌‌‌ها یا به جانبداری از آن تظاهر، یا واقعاً در جهت تحقق‌‌‌‌شان تلاش می‌‌‌‌کنند. کمتر شهری در آلمان وجود دارد که خیابان و میدانی به نام شیلر یا مجسمه‌‌‌‌ای از او در آن نباشد. گرچه شیلر اعتقادات مذهبی محکمی نداشت، کلیسایی که در شهر ینا در آن ازدواج کرده به نام او نامگذاری شده است.

یکی از فرهنگ‌‌‌‌سازان آلمان

اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، دوران شخصیت‌‌‌‌هایی است که از سازندگان فرهنگ معاصر آلمان و بعضا جهان شمرده می‌‌‌‌شوند. دانشمندان، شاعران و فیلسوفانی چون هومبولت، هردر، هولدرلین و گوته از نامداران این سال‌‌‌‌ها بوده‌‌‌‌اند. شیلر یکی از تاثیرگذارترین این چهره‌‌‌‌هاست.

تلاش‌‌‌‌های شیلر در تدوین نظریه‌‌‌‌های زیبایی‌‌‌‌شناسی به او جایگاهی خاص می‌‌‌‌داد که با انتشار چند مجله ادبی موثرتر نیز می‌‌‌‌شد. در مجله‌‌‌‌هایی که شیلر در دو دهه‌‌‌‌ی پایانی عمر خود منتشر می‌‌‌‌کرد، اغلب نویسندگان و متفکران شاخص آن زمان همکاری داشتند. او همچنین به عنوان تاریخ‌‌‌‌نویس و فیلسوف جایگاهی معتبر و مهم به خود اختصاص داده بود. آثار شیلر در قرن نوزدهم به کتاب‌‌‌‌های درسی نیز راه یافت و به ماندگاری او کمک کرد.

تندیس شیلر (راست) و گوته در وایمار

شیلر از طرفداران فلسفه کانت بود. حضور فریدریش شیلر در شهر وایمار که یکی از کانون‌‌‌‌های اصلی ادب و فرهنگ آلمان شناخته می‌‌‌‌شد، در موقعیت او بی‌‌‌‌تاثیر نبوده است. این حضور که یاری گوته در آن بی‌‌‌‌تاثیر نبود، به دوستی و همکاری این دو شاعر در سال‌‌‌‌های بعدی انجامید.

شیلر و گوته

شیلر پس از سرگردانی در شهرهای مختلف آلمان، سال ۱۷۸۷ برای نخستین بار به وایمار سفر کرد. در آنجا پیشنهاد تدریس در دانشگاه ینا را دریافت می‌‌‌‌کند و ساکن آن شهر می‌‌‌‌شود. کرسی استادی در ینا و نزدیکی به شهر وایمار سرآغاز دورانی است که دغدغه معاش از میان می‌‌‌‌رود، اما با بیماری‌‌‌‌های سختی همراه است.

نخستین دیدار گوته و شیلر، میان این دو شاعر که روحیات کاملا متفاوتی داشتند، علاقه متقابلی برنمی‌‌‌‌انگیزد. نزدیکی و دوستی این دو، سه چهار سال بعد شکل می‌‌‌‌گیرد و با اقامت شیلر در شهر وایمار استحکام می‌‌‌‌یابد. در نظر گوته که همواره در محیطی مرفه زیسته بود، برخی از رفتار و عادت‌‌‌‌های شیلر پسندیده و خوشایند نبود، اما این نظر، مانع احترام عمیق به توانایی‌‌‌‌ها و آثار او نمی‌‌‌‌شد.

گوته در مورد شیلر گفته است: «او هر کاری می‌‌‌‌نوشت، همواره به مراتب بزرگتر از آثار این تراژدی‌‌‌‌نویسان جدید از آب درمی‌‌‌‌آمد؛ بله، شیلر ناخنش را هم که می‌‌‌‌گرفت یک سر و گردن از این آقایان بزرگتر بود.» این دو در مجله‌‌‌‌هایی که شیلر منتشر کرد، مقاله‌‌‌‌هایی در هجو آنچه به نظرشان ادبیات سخیف دورانشان بود می‌‌‌‌نوشتند.

آرمان‌‌‌‌های والای انسانی

گوته و شیلر را اغلب به عنوان بزرگترین شاعران آلمانی‌‌‌‌زبان در کنار هم قرار می‌‌‌‌دهند. بسیاری از صاحب‌‌‌‌نظران معتقدند، گرایش شیلر به مفاهیم عام و کلی، مانند کمال انسانی و زیبایی، و توجه او به ضرورت تدوین نظریه‌‌‌‌های تازه برای ادبیات عصر جدید، زبان این نویسنده را در مواردی ثقیل و دشوارفهم کرده است.

به رغم این، در نظر این دسته از منتقدان جنبه‌‌‌‌های انسانی و اومانیستی آثار نویسندگانی چون شیلر، آنها را مانند افسانه‌‌‌‌های کهن یونانی به آثاری برای همه‌‌‌‌ی زمان‌‌‌‌ها و مکان‌‌‌‌ها تبدیل کرده است.

شیلر با الهام از فلسفه دوران روشنگری که خود در معرفی و ترویج آن سهمی بزرگ داشت، بر جنبه‌‌‌‌های انسانی و جهانی سیاست‌‌‌‌ورزی تاکید می‌‌‌‌کرد و احترام به آزادی و برابری را وظیفه سیاست‌‌‌‌گذاران همه‌‌‌‌ی جهان می‌‌‌‌دانست. تاکید شیلر بر آرمان‌‌‌‌های والای انسانی، او را در کنار بزرگانی قرار داده که گرچه آثارشان در دورانی کمتر و زمانی بیشتر خوانده می‌‌‌‌شود، از سازندگان فرهنگ بشری قلمداد می‌‌‌‌شوند؛ آثاری که از آرزوهای دیرین انسانی و از شوق دست یافتن به زیبایی، آزادی و کمال سخن می‌‌‌‌گویند.