اين اثر ابتدا در سه جلد در سال‌هاي ۱۳۱۹، ۱۳۲۰ و ۱۳۲۱ منتشر شد. هنوز هم به رغم گذشت نزدیک به ۸۰ سال، محبوب‌ترین و معروف‌ترین اثر درباره تاریخ مشروطه است. اهل کتاب و مطالعه معمولا این کتاب قطور را گوشه‌ای از کتابخانه‌شان دارند و حلقه‌های کتابخوانی درباره تاریخ معاصر ایران، عموما با این کتاب آغاز می‌کنند. اين اثر از دل تاريخ ۱۸ساله آذربايجان زاده شد؛ سال۱۳۱۹ پس از آنكه بخش پنجم تاريخ ۱۸ساله آذربايجان منتشر شد، كسروي بر آن شد كه بخش‌هاي اول و دوم آن كتاب را بسط داده و گشاده‌تر بنويسد.
كسروي در مقدمه‌اي كه بر تاريخ مشروطه نگاشته است، هفت انگيزه براي نگارش اين كتاب برشمرده است: «۳۰سال گذشت و يكي از آنان كه در جنبش پا در ميان داشته بود يا خود مي‌توانست آگاهي‌هايي گرد آورد، به نوشتن آن برنخاست و من ديدم داستان‌ها از ميان مي‌رود و در آينده كسي نخواهد توانست آن‌ها را گردآوري كند. يك جنبشي كه در زمان ما رخ داده، اگر ما داستان آن را ننويسيم ديگران چگونه خواهند نوشت؟» كسروي دلايل ديگري براي نگارش تاريخ مشروطه را «توضيح انگيزه ناانجام ماندن مشروطه»، «شناساندن قهرمانان راستين و پيشگيري از واژگونه‌نمايي تاريخ»، «پيشگيري از چسباندن اين جنبش به بيگانگان»، «يادآوري كوشش كساني كه در آينده كنار گذاشته شدند»، «پيشگيري از نوشته شدن تاريخ ميهن به دست بيگانه» و سرانجام «درد فراموشي ايرانيان» اعلام مي‌كند.
ايوان استيگل، مترجم انگليسي تاريخ مشروطه، در جایی درباره این کتاب گفته که كتاب كسروي درحالي‌كه گاهي لحن گزنده‌اي دارد، تاريخ انفعال و يأس و تسليم نيست. قهرمانانش از روشنفكران آزادي‌خواه تهران و اصفهان تا مجاهدين از جان گذشته آذربايجان، نمونه‌هاي شايسته براي نسل جوانند و همچنين پنجره‌اي است به دنياي انديشه و تفكرهاي تجددخواهانه ايرانيان كه فرصت نمايان شدن را در اين كتاب پيدا مي‌كنند.كسروي در اين كتاب نشان مي‌دهد كه پايگاه اجتماعي ارتجاع در ايران همان توده‌هاي مردم زحمتكش است.
فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران؛ فریدون آدمیت
معروف‌ترین کتاب از سلسله پژوهش‌های که فریدون آدمیت تاریخ‌نگار معاصر درباره انقلاب مشروطه نوشته، این کتاب است. اگر چه این کتاب سال‌های متمادی همانند بسیاری دیگر از کتاب‌های آدمیت اجازه چاپ نداشت اما چند سالی است که تجدید چاپ می‌شود. این کتاب نمونه درخشانی است برای مطالعه درباره زمینه‌های انقلاب مشروطه و به‌خصوص پایه‌های نظری و فکری روشنفکران موثر در این انقلاب. اين كتاب سومين اثر مكتوب فريدون آدميت است.
آدميت در مقدمه‌اي كه بر چاپ اول اين كتاب نگاشته، مي‌نويسد: «تاريخ نهضت مشروطيت ايران شامل دو مبحث اصلي است؛ يكي تاريخ بيداري افكار و نشر عقايد سياسي و مدني جديد كه در حقيقت مقدمه هوشياري ملي و نهضت آزادي است، ديگر شرح انقلاب مشروطه. مبحث اول يعني تاريخ نشر فكر آزادي در ايران كمتر مورد توجه بوده و مي‌توان گفت تحقيقات منظمي در اين‌باره انتشار نيافته است». به‌عقيده آدميت: «نخستين و درست‌ترين تحقيق منظمي كه در تاريخ مشروطه ايران شده كتاب كسروي است».
او در معرفي كتاب خود مي‌گويد: «اين رساله تاريخچه‌اي است در نشر انديشه آزادي و مقدمه جنبش مشروطه‌خواهي در ايران. تمام اساس آن (به استثناي فصل اول) مبتني بر مدارك و اسناد منتشر‌نشده است».به‌زعم آدميت: «بيداري افكار در ايران ثمره آشنايي با دانش و تمدن غربي بود و آشنایي با مدنيت مغرب از نتايج برقراري ارتباط بين ايران و اروپاست». منبع اصلي اطلاعات آدميت در اين كتاب اسناد وزارت خارجه است.
تنبيه‌الامه و تنزيه‌المله؛ آیت‌ا... حسین نائینی
صد سال از انتشار این کتاب بسیار مهم می‌گذرد اما مباحث این کتاب در خصوص نسبت اصول مشروطه با فقه، همچنان موضوع روز جامعه ایران است. اين كتاب رساله‌اي سياسي است كه علامه نائيني از علماي تراز اول نجف در دوران انقلاب مشروطه، به‌دنبال به توپ بسته شدن مجلس توسط محمدعلي‌شاه و آغاز استبداد صغير در دفاع از حكومت انتخابي و مخالفت با سلطنت مطلقه و حكومت استبدادي نوشته است.
مولف در بيان انگيزه تاليف كتاب، پس از شرحي درباره علل عقب‌ماندگي مسلمانان و پيشرفت «ملل مسيحيه و اروپاييان» و اشاره به بيداري مردم ايران و جانبازي آنان در تحصيل مشروطيت، كساني را كه به نام دين با مشروطيت مخالفت مي‌كردند، «گرگان آدمي‌خوار» خواند كه «براي ابقاي شجره خبيثه ظلم و استبداد ... دستاويزي بهتر از ... دين نيافتند». نائيني دفاع از استبداد را به دستاويز دين «لكه ننگ و عار عظيم» و ظلم «به ساحت مقدسه نبوت ختميه» و سكوت در برابر اين امر را مساعدت و اعانتي در اين ظلم مي‌داند.
نائيني در بيان انواع استبداد مي‌نويسد: «استبداد را به سياسي و ديني منقسم و هر دو را مرتبط به هم و حافظ يكديگر و با هم توأم دانسته‌اند و قلع اين شجره خبيثه و تخلص از اين رقيت خسيسه ـ كه وسيله آن فقط به التفات و تنبه ملت منحصر است ـ در قسم اول اسهل و در قسم دوم در غايت صعوبت و بالطبع موجب صعوبت علاج قسم اول هم خواهد بود». با اين ملاحظات، او «در مقام تكليف» اين كتاب را در بيان مخالفت حكومت استبدادي «با ضرورت دين اسلام» نوشته است. وجه تسميه كتاب نيز با توجه به هدف نگارش آن يعني «تنبيه امت به ضروريات شريعت و تنزيه ملت از اين زندقه... و بدعت»، روشن است.
كتاب داراي يك مقدمه، پنج فصل و يك موخره است. اين كتاب را علامه نائيني در بغداد به چاپ رساند و نسخه‌اي از آن يك‌سال بعد و به‌دنبال سقوط محمدعلي‌شاه در تهران نيز به چاپ رسيد. با اين حال گفته مي‌شود علامه نائيني مدتي بعد به‌دليل اينكه انتشار اين كتاب را با مقام و موقعيت خود در عرصه مرجعيت در تضاد مي‌ديد دستور به جمع‌آوري آن داد. اين كتاب در سال۱۳۳۴ با توضيحات و اضافات آيت‌ا... طالقاني توسط انتشارات شركت سهامي انتشار چاپ شد و در سال‌هاي بعد از پيروزي انقلاب نيز تجديدچاپ شده است.
ازجمله در سال۱۳۸۷ با تصحيح روح‌ا...حسينيان توسط انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي منتشر شده است. به تازگي داوود فیرحی پژوهشگر برجسته تاریخ معاصر نیز این کتاب را با حاشیه‌نویسی مفصلی بازچاپ کرده است.
- 17
- 4
