برای شناخت دقیق تاریخ داستان ایرانی تنها خواندن آثار مشهور کافی نیست. این تاریخ همچنان واجد قسمت‌های مغفول‌مانده و فراموش‌شده و راه‌هایی فرعی است که بدون آن‌ها نمی‌توان به دریافتی همه‌جانبه از سیر داستان‌نویسی در ایران دست یافت. آثاری که گرچه تاریخ‌نگاران از آن‌ها غافل نمانده‌اند اما در قیاس با آثار داستانی مشهورتر به بوته فراموشی سپرده شده‌اند و از آخرین چاپ‌های برخی از آن‌ها سال‌ها می‌گذرد.
در سال‌های اخیر اما برخی از این آثار تجدیدچاپ شده که از آن جمله می‌توان به کتاب‌هایی در این زمینه اشاره کرد که چندی است در نشر مانیا هنر و با ویرایش مهدی گنجوی و مهرناز منصوری منتشر می‌شود. رمان پلیسی «صادق ممقلی، شرلوک هلمس ایران یا داروغه اصفهان» به قلم کاظم مستعان‌السلطان (هوشی دریان) و رمان «فرشته صلح یا فتانه اصفهانی» به قلم عبدالحسین صنعتی‌زاده‌کرمانی از جمله این آثار است که با ویرایش مهدی گنجوی و مهرناز منصوری در نشر مانیا هنر منتشر شده‌اند.
«صادق ممقلی، شرلوک هلمس ایران یا داروغه اصفهان» رمانی است جنایی؛ این رمان درواقع نخستین رمان جنایی ایرانی و منبع ارزشمندی است برای تحقیق در پیشینه رمان پلیسی در ایران و وجوه اشتراک و افتراق نوع ایرانی این ژانر در بدوِ پیدایش‌اش در کشور ما. یکی از وجوه افتراق که مهدی گنجوی در مقدمه‌اش بر چاپ جدید این کتاب به آن اشاره می‌کند ساختار هزارو‌یک شبی این رمان است؛ ساختاری که باعث تفاوت این رمان به لحاظ فرم با ماجراهای شرلوک هلمز، نوشته آرتور کانن‌دویل، شده است. گنجوی در بخشی از این مقدمه درباره ویژگی‌های ساختاری این رمان
می‌نویسد: «صادق ممقلی، داروغه اصفهان یا شرلوک هلمس ایران در عین حال به‌عنوان یک رمان محصول یک طراحی زبردستانه در عرصه فرم روایی‌ست. در این زمینه این اثر را کم‌تر می‌توان با داستان‌های شرلوک هلمز، که عمدتا داستان‌های کوتاه و سرراست بوده‌اند مقایسه کرد. حرکت هزارویک‌شبی روایت، چرخش راوی، ریتم خوب و متکثر، تعلیق مناسب و هوشمند دانستن مخاطب از برجستگی‌های این کتاب و ساخت و بافت داستانی این اثر هستند که آن را در کنار آثار متفاوت و قابل‌توجه ادبیات پلیسی جهانی قرار می‌دهد».
از طرفی این رمان به لحاظ تصویری که از جامعه به دست می‌دهد و بافت اجتماعی که وقایع در آن رخ می‌دهد جالب توجه است. رمان نخستین‌بار در سال ۱۳۰۴ یعنی سال‌های اول به‌قدرت‌رسیدن رضاشاه منتشر شده است. قهرمان این رمان کارآگاهی به نام صادق ممقلی است که داروغه اصفهان است. در مقدمه کتاب درباره وجه اجتماعی این رمان آمده است:
«صادق ممقلی مسئول جست‌وجوی جرم در بافتی‌ست که از یک سو حکام اصفهان و از سوی دیگر فراش‌باشی‌ها در فکر باج‌گیری از مردم هستند. او باید عدالت را به شهری بیاورد که به طور ساختاری عدالت در آن نفی شده و تنها دلیلی که حکمرانان حاضر به تحمل فردی چون او به‌عنوان داروغه هستند ترس از آن است که در غیاب او آنقدر جرم و دزدی در شهر زیاد شود که اولیای کشور قصد تعویض آن‌ها را کنند».
از دیگر رمان‌هایی که متعلق به بخش ازیادرفته داستان ایرانی است و اخیرا پس از سال‌ها در نشر مانیا هنر به چاپ رسیده رمان «فرشته صلح یا فتانه اصفهانی» نوشته عبدالحسین صنعتی‌زاده‌کرمانی است؛ نویسنده‌ای که رمان تاریخی می‌نوشت و همچنین نخستین آثار علمی – تخیلی و آرمان‌شهری را در ادبیات داستانی ایران پدید آورد. «فرشته صلح یا فتانه اصفهانی» چنانکه مهدی گنجوی در مقدمه چاپ جدید این رمان اشاره کرده رمانی است آرمان‌شهری که نخستین‌بار در شهریور ۱۳۲۱ یعنی یک سال پس از اشغال ایران توسط متفقین به چاپ رسیده است.
گنجوی در مقدمه کتاب این رمان را اثری معرفی می‌کند که علیه جنگ و با ایده رسیدن به صلح پایدار پدید آمده است. او درباره این رمان می‌نویسد: «این کتاب را می‌توان یکی از برجسته‌ترین کوشش‌های صلح‌طلبانه‌ی ادبیات مدرن فارسی در کوران جنگ جهانی دوم و مدتی پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ دانست». صنعتی‌زاده جایی از دیباچه‌ای که خود بر این رمان نوشته از ضرورت برپایی صلح در جهانی که جنگ آن را ویران کرده است این‌گونه نوشته است: «اکنون وقت آن است که مردمان خیرخواه و مآل‌اندیش، همان قسمی که برای کشور خود دلسوزی نموده و کوشش می‌نمایند از هر گزند و آسیبی محفوظ بماند، به فکر چاره‌اندیشی و نجات نسل آینده نوع بشر و دنیا از وقوع جنگ‌های دیگری باشند».
- 13
- 1
