روز یکشنبه زمین‌لرزه‌ای به قدرت ۳/ ۷ ریشتر که مرکز آن در نزدیکی مرز ایران و عراق بود، موجب به لرزه درآمدن استان‌های غربی کشور شد و آسیب‌هایی نیز به بناهای تاریخی کشور وارد کرد. در جریان این زمین‌لرزه قدرتمند کاروانسرای شاه عباسی، عمارت خسرو و چهارقاپی در شهرستان قصر‌شیرین، قلعه یزدگرد در شهرستان دالاهو و زیج منیژه در سرپل ذهاب، جزو آثاری بودند که آسیب دیدند.
این رویداد غیرمترقبه این نکته را یادآور می‌شود که بناهای تاریخی کشور تا چه اندازه در برابر بلایای طبیعی همچون زلزله دوام دارند و در صورت بروز چنین حوادثی تا چه میزان آسیب خواهند دید. کشورهای مستعد زلزله که دارای بناهای تاریخی زیادی هستند، اغلب تدابیر ویژه‌ای برای محافظت از بناهای خود در برابر این حوادث اتخاذ می‌کنند. کشورهایی نظیر ژاپن و ایتالیا از جمله این کشورها هستند که با داشتن تاریخی کهن و بناهای تاریخی فراوان، برای مقابله با زلزله و تخریب آثار باستانی خود شیوه‌های مختلفی به‌کار گرفته‌اند.
تجربه سرزمین لرزه‌ها
حفظ بناهای تاریخی در ژاپن که سرزمینی مستعد زلزله است، کاری دشوار و چالش برانگیز محسوب می‌شود. با این همه، برای کمک کردن به اینکه ارزش اقتصادی و فرهنگی بناهای تاریخی در این کشور حفظ شود، پیمانکاران عمومی در این کشور فناوری‌هایی را توسعه داده‌اند که هدف از آنها تقویت مجدد ساختارها، بدون آن باشد که تغییری در ظاهر بناها صورت گیرد.
برای مثال، از جمله عمارت‌هایی که مورد تقویت قرار گرفته، ساختمان اصلی موزه ملی هنرهای غربی در پارک اوئنو در توکیو است که مدتی است به فهرست میراث تاریخی یونسکو اضافه شده است. ظاهر این موزه از زمان تکمیل آن در سال ۱۹۵۹ تغییر زیادی نکرده؛ گرچه توانایی آن برای مقابله و دوام آوردن در برابر زمین‌لرزه‌ها از آن زمان به بعد تقویت شده است. شرکت شیمیزو، پیمانکاری که این موزه را ساخت، یک بازسازی مجدد برای پیشگیری از آسیب دیدن بر اثر زمین‌لرزه‌ها در سال ۱۹۹۸ انجام داد.
اما افزایش مقاومت در برابر زمین‌لرزه‌ها برای ساختمان‌های موجود، بدون آنکه بر ظاهر آنها تاثیر بگذارد، مشکلاتی دارد؛ به‌ویژه اگر بناهای مذکور تاریخی نیز باشند. برای غلبه بر این مشکل، این شرکت یک رویکرد جدید در نظر گرفته است. شرکت شیمیزو از روش سنتی ژاپنی برای بازسازی ساختمان‌ها استفاده کرده که با عنوان «هیکیا» شناخته می‌شود و آن را با فناوری آمریکایی «جداسازی شالوده» برای لرزه‌ها همراه کرده است.
در این روش، یک ابرسازه از زیربنایی که روی یک زمین در حال لرزش قرار گرفته، به‌طور اساسی جدا می‌شود تا یک ساختمان یا سازه غیرساختمانی را در برابر زمین‌لرزه حفظ کند. در ابتدا این شرکت زمین اطراف بنیاد موزه را حفر کرد. سپس این ساختمان با ایجاد برخی لوله‌های فولادی محکم شد؛ آن هم در زمانی که خاک از زیر شالوده آن کنار زده می‌شد. سپس پیمانکار، دستگاه‌های مربوط به لرزه‌نگاری را در فضایی بین شالوده و زمین قرار داد و در نهایت ستون‌هایی که در ابتدای کار کشیده شده بودند، برداشته شدند.
ظاهر این ساختمان نیز با تغییری مواجه نشد زیرا این کار یک و نیم سال به طول انجامید و روی زیرساختارهای آن انجام گرفت. این روش در بیش از ۱۰۰ پروژه دیگر نیز از سوی سایر پیمانکاران مورد استفاده قرار گرفته است؛ از جمله شرکت تودا که از آن برای بازسازی ساختمان دولتی آیچی در ناگویا و شرکت کاجیما از آن برای بازسازی ایستگاه تاریخی توکیو در پایتخت ژاپن بهره گرفتند.
یک رویکرد دیگر نیز از سوی ژاپنی‌ها برای مقاوم‌سازی بناهای تاریخی در برابر زلزله مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رویکرد در بازسازی تالار اصلی معبد چوسونجی در هیرایزومی استفاده شده است. با استفاده از روش «دیوار چوبی عظیم» پیمانکار آن، شرکت اوبایاشی این بنا را پس از اینکه در سال ۲۰۱۱ هیرایزومی به فهرست میراث تاریخی جهانی اضافه شد، در برابر لرزه‌ها تقویت کرد. دیوارها شامل قطعاتی هستند که با استفاده از زبانه‌هایی به هم متصل شده‌اند.
شرکت اوبایاشی راهی برای بهبود مقاومت در برابر زمین لرزه‌ها پیشنهاد کرد. به جای استفاده از میخ‌پرچ‌های معمولی که استوانه‌ای شکل و با قطر ۱۰ میلی‌متر هستند، از زبانه‌ها و میخ‌های چوبی مستطیل شکل بلند که بیش از نیمی از ضخامت قطعات را داشتند، استفاده کردند. این کار قدرت تمام دیوار را افزایش داد. در نتیجه این اقدامات استحکام و مقاومت دیواره‌ها ۱۰ برابر بیشتر شده است.
از آنجایی که اصلاحات در دیوارها و ستون‌ها انجام شده، هیچ تغییری در ظاهر ایجاد نشده است. یک چالش دیگر برای معابد و مقبره‌های قدیمی این کشور آن است که آنها اغلب فضاهایی در دیواره‌هایشان دارند که بر عملکرد لرزه‌ها موثر است. اوبایاشی در حال توسعه «دستگاه کنترل لرزه» است که بتواند در چنین ساختمان‌هایی نیز مورد استفاده قرار بگیرد. شرکت پیمانکاری «هازاما آندو» نیز درگیر توسعه فناوری‌هایی برای بازسازی و آزمایش چنین مواردی بوده است. این شرکت مسوول بازسازی قلعه شیروایشی و قلعه ازو است. در قلعه شیروایشی، دیوارهای خاکی با زلزله مخربی که در سال ۲۰۱۱ در این کشور رخ داد، آسیب دیدند.
شرکت هازاما آندو از یک فناوری کمک گرفت تا مقاومت این بنا را با تزریق خاک جدید به دیوارهای خاکی احیا کند. این شرکت در سال‌های بعد نیز دست به آزمایش‌هایی برای بررسی میزان مقاومت این بنا زد و دریافت که لرزش‌های این قلعه چوبی سریع‌تر از ساختمان‌هایی که با سیمان و سازه‌های فولادی تقویت شده بودند، کاهش می‌یافت. در سال‌های ۲۰۱۱، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۵ نیز این آزمایش‌ها توسط شرکت انجام شد. ساختمان‌های تاریخی نه‌تنها اهمیت فرهنگی دارند بلکه همچنین دارای ارزش اقتصادی نیز هستند و توریست‌ها را جلب می‌کنند. برای مثال، آسیب دیدن قلعه کوماموتو در جنوب‌غربی ژاپن، موجب شد اثرات بدی برای صنعتتوریسم محلی به همراه داشته باشد و این مساله حاکی از اهمیت استفاده از پیمانکارانی برای استفاده از فناوری در راستای کمک به تقویت و حفظ سازه‌های تاریخی است.
چاره ایتالیایی
ایتالیا نیز از جمله کشورهایی است که به‌دلیل داشتن تاریخی کهن، با مشکلاتی از قبیل مقاوم‌سازی بناها و به‌خصوص آثار باستانیدر صورت بروز پدیده‌هایی همچون زمین‌لرزه مواجه است. این کشور در این راستا دست به استفاده از روش «جداسازی شالوده» زده است. در مدت سال‌های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۳، این روش به‌طور گسترده‌ای در ایتالیا برای حفاظت از پل‌های زیادی مورد استفاده قرار گرفت. مزایای این روش برای بهبود معماری‌های تاریخی و مقاوم‌تر کردن آنها در برابر زمین‌لرزه نیز مورد استفاده قرار گرفت. با این حال، در ابتدا استفاده از این روش کمی مورد شک مقامات قرار داشت.
پس از آسیب‌هایی که در زمین‌لرزه‌های سال‌های ۱۹۹۸ و ۱۹۹۹ در این کشور رخ داد و بناهای تاریخی نیز صدماتی دیدند، مشوق‌هایی در راستای چنین اموری در دستور کار قرار گرفت و تحقیقات جدیدی در این جهت انجام شد. از جمله مهمترین اقداماتی که صورت گرفت، پروژه «پارناسو» بود که توسط دپارتمان معماری و محیط‌زیست و در هماهنگی با دپارتمان تحقیقات علمی هدایت می‌شد.
با افزایش علاقه به استفاده از روش‌هایی همچون جداسازی شالوده، تکنیک‌هایی نوآورانه برای حفاظت از ساختمان‌های تاریخی و یادبودها در برابر زمین‌لرزه‌ها به صورت روزافزون مطرح شد. نتایج نشان می‌داد که برای ساختمان‌های تاریخی، این روش بسیار موثر بوده است. همه اینها در حالی است که تاکنون در ایران اقداماتی برای مقاوم‌سازی بناهای تاریخی صورت نگرفته است و در عین حال، ایران تقریبا هر ۱۰ سال یک بار زلزله‌ای هولناک را تجربه می‌کند. به نظر می‌رسد استفاده از تجارب خارجی می‌تواند به حفظ آثار تاریخی کشور، دست کم آثار شاخص، کمک کند و بناهایی که قرن‌هاست پابرجا مانده‌اند را همچنان سرپا نگه دارد.
امیر شاملویی
- 9
- 3
