آشننایی با اسرار شهر سوخته؛ شگفت انگیزترین شهر باستانی جهان

کارشناسان و باستان شناسان، شهر سوخته در سیستان را یکی از پیشرفته ترین و شگفت انگیزترین شهرهای جهان باستان می دانند. محوطه ای باستانی که بیش از ۵ هزار سال دیرینگی دارد و یافته های ارزشمند و بی همتایی در آن به دست آمده است.

شهرسوخته نام تپه های زنجیره ای به هم چسبیده گسترده ای است که در ۵۶ کیلومتری راه زابل به زاهدان جای گرفته است. بلندای تپه های شمالی جنوبی آن، میان ۱۲ تا ۱۸ متر از سطح زمین های پیرامونی است. شهرسوخته ۱۵۱ هکتار گُستره دارد. این شهر در یکم تیرماه ۱۳۹۳ خورشیدی برابر با ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ میلادی به عنوان نخستین محوطه های باستانی ایران در سی و‌هشتمین نشست یونسکو به ثبت جهانی رسید. شهرسوخته، هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو به شمار می‌آید که با برخورداری از پیشینه بیش از ۵ هزار ساله، هم اینک به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی جهان شناخته می‌شود.

سیستان به عنوان خاوری‌ترین منطقه ایران زمین جایگاه برخورد تمدن های گوناگونی است که از دیرباز مورد نگرش جمعیت های گوناگون قرار گرفته است. افزون بر آن شرایط زیبنده محیطی نیز در گذشته های دور در این سرزمین، انگیزه پدیداری تمدن های بزرگ و استقرارهای بی شماری شده است که هر یک نشان از سرافرازی این پاره از خاک ارزشمند دارد.

شهرسوخته، گویا نام تازه ای است و پیشینه تاریخی چندانی ندارد. بر پایه نوشته های موجود، پیشینه این نام به اواخر سده نوزدهم میلادی برمی گردد. در آن زمان «کلنل ییت» انگلیسی از منطقه بازدید کرده و از راهنمایان بومی این نام را شنیده و به کار برده است. هر چند آثار سوختگی در این شهر آشکار است. شهرسوخته دو بار به آتش کشیده شده است، یک بار در آغاز مرحله رشد و بار دیگر در پایان دوره ویرانی آن. سند یا نوشته ای که نام راستین و کهن این شهر را آشکار کند، هنوز به دست نیامده است و نام شهرسوخته شاید به انگیزه آتش سوزی در دوره زمانی میان سال های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد باشد.

شهرسوخته در پیرامون ۳۲۰۰ پیش از میلاد پایه‌گذاری و پیرامون ۱۸۰۰ پ.م متروک شده است. این شهر برای دوره‌ای نزدیک به ۱۴۰۰ سال زندگی در آن جریان داشته است. چهار دوره استقرار در شهر سوخته شناخته شده است که به یازده مرحله طبقه فرهنگی بخش شده است. این چهار دوره بُنیادین در برگیرنده : دوره یکم (۳۲۰۰ – ۲۸۰۰ پ.م) ، دوره دوم (۲۸۰۰ – ۲۵۰۰ پ.م)، دوره سوم (۲۵۰۰ – ۲۲۰۰ پ.م) و دوره چهارم (۲۲۰۰ – ۱۹۰۰ پ.م) است. این شهر در دوره یکم پایه گذاری شده و در دوره دوم به اوج شکوفایی خود رسیده و از دوره سوم دوران نابودی آن آغاز شده و در پایان دوره چهارم از میان رفته است.

شهرسوخته یکی از یادمان های تاریخی و باستانی در استان سیستان و بلوچستان است که در کرانه رودخانه هیرمند و دریاچه هامون در زمان خود و کنار جاده کنونی زاهدان به زابل بنا شده است. «سِر اورل اِشتاین» با بازدید از این محوطه در سال ۱۹۳۷ میلادی، آگاهی های سودمندی را درباره این یادمان باستانی بیان کرده است. در سال ۱۹۶۷ میلادی عملیات کاوش در محوطه پیش از تاریخی شهرسوخته با همکاری مرکز باستان شناسی ایران و موسسه «ایزمئو» ایتالیا و به سرپرستی یک باستان شناس ایتالیایی به نام «موریتزیو توزی» آغازشد. نتیجه بررسی و پژوهش‌های باستان شناسانه این گروه که تا سال ۱۹۷۸ میلادی در شهرسوخته دنباله داشت، در بیش از ده ها مقاله و کتاب و به زبان های گوناگون و رایج جهان چاپ و پخش شده است.

سخن درخُور نگرش در برنامه کاوش شهر سوخته، باشَندگی (حضور) شمار قابل توجهی از کارشناسان و دانشمندان غیر باستان شناس بود. ارزش آثار به دست آمده از شهرسوخته، در مرحله آغازین کار، سرپرستان (مسوولان) موسسه شرق شناسی ایتالیا را بر آن داشت تا با فراهم كردن داشته ها (امکانات)، پیش درآمدها (مقدمات) و توانمندی‌های لازم کوشش کنند، عملیات کاوش و تفسیر یافته های باستانی در این محوطه ارزشمند به روش‌های سراسر علمی انجام شود.

از همین روی شماری زمین‌شناس، دیرین گیاه شناس، مردم شناس، دیرین جانور شناس، کارشناسان فیزیک هسته ای و دیگر کارشناسان ایتالیایی و ژاپنی به شهرسوخته رفتند تا هریک با بهره گیری از تخصص و دانش خود کوشش نمایند و عملیات کاوش و تفسیر و تبیین یافته های باستانی این شهر را کارآمدتر و کارشناسانه‌تر انجام دهند. در میان آن ها می توان به نقش سودمند و ارزنده دانشمندان ژاپنی اشاره داشت که توانسته‌اند با انجام پژوهش‌های گوناگون و بهره‌گیری از تکنیک های مدرن همانند پالئومغناطیس، اورانیوم ۳۸، کربن ۱۴ و روش شکاف هسته ای در تعیین پیشینه آثار به دست آمده، نتیجه های سودمندی ارائه دهند.

بقایای شهرسوخته نشان می دهد که این شهر دارای پنج بخش بُنیادین بوده که در برگیرنده بخش مسکونی در شمال خاوری، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، سازه‌های یادمانی و گورستان است که به گونه تپه های پیوسته و چسبیده به هم جای گرفته اند. ۸۰ هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می داده است. پژوهش‌ها نشان داده است این محوطه، وارون اکنون که زیست بومی سراسر بیابانی دارد و تنها درختان گز در آنجا دیده می شود، در پنج هزار سال پیش از میلاد، منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی گوناگون و بسیار دل پذیر بوده و درختان بید مجنون، اَفرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است.

شهرسوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری همانند جواهرسازی، پارچه بافی، سفال گری، ذوب فلز، سنگ تراشی، معرق کاری و ... بوده است. بی گمان شهرسوخته از شهرهای بسیار پیشرفته جهان باستان در زمان خود بوده است.برای نخستین بار در جهان باستان در شهرسوخته، چشم مصنوعی وابسته به چشم چپ زنی تنومند میان ۲۵ تا ۳۰ ساله یافته شده که هم اینک در گنج خانه موزه ایران باستان در تهران نگهداری می شود و ۴۸۰۰ سال دیرینگی دارد. همچنین بازی ای همانند تخته نرد امروزی یکی دیگر از شگفتی های این شهر است و با رویکرد به پیشینه شهرسوخته می توان گفت که قدیمی ترین تخته نرد جهان وابسته به این شهر بوده است. در گورستان شماره ۷۶۱ بازی ای همانند تخته نرد با ۶۰ مهره پیدا شده است.

شگفتی های شهرسوخته بی شمار است و در این گزارش نمی‌توان به شمار فراوان آن ها پرداخت. تنها باید رفت و از نزدیک شهر جهانی سوخته و گنج خانه باستان شناسی آن را دید تا به شکوه و بزرگی شهر و اندیشه های وَرجاوند نیاکان پاک نهادمان پِی برد. شهرسوخته، هنوز هم سخنان فراوان ناگفته ای دارد. شهرسوخته، یکی از شگفت انگیزترین و پیشرفته ترین شهرهای جهان باستان است.

سیاوش آریا