شهر «دقیانوس» در خطر ویرانی

شهر تاریخی و کهن جیرفت که به شهر«دقیانوس» نامدار است، به دست فراموشی سپرده شده و نزدیک به یک دهه است که کاوش‌های باستان‌شناسی در آن انجام نشده و کارهای پژوهشی آن متوقف شده است.

سرچشمه‌های تاریخی و جغرافیای تاریخی از جیرفت با نام یکی از شهرها در بخش‌بندی‌های کشوری آن روزگار چیزی برابر با شهرستان امروزی و مهم کرمان یاد کرده‌اند. به نظر می‌رسد که شهر جیرفت در سده پنجم قمری به درستی، نیمه جنوبی شهرستان کرمان تا دریا را در برمی‌گرفته و دارای همه شهرهای کنونی جنوب استان و نیز میناب و بندرعباس می‌شده است. در واقع، تا سال ۱۳۵۵ خورشیدی نیز، چنین بخش بندی‌ای، منهای شهرهای جای گرفته در استان هرمزگان، همچنان وجود داشته و در همین سال با جدا شدن کهنوج از جیرفت و تبدیل آن به یک شهر نوین، منطقه جنوب استان به دو شهر بخش‌بندی شد.

بر پایه کاوش‌های باستان شناسی، مرکز این شهر یک محوطه باستانی است که نزد بومیان به «شهر دقیانوس» یا « کَلِنگي» نامدار است. این محوطه در فاصله اندکی از شهر امروزی جیرفت، در روستای «بهجرد پایین» جای گرفته است.

ماجراي جيرفت قديم

نخستین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه باستانی شهر کهن جیرفت نامدار به شهر دقیانوس، در اِسپند سال ۱۳۸۱ خورشیدی به سرپرستی بانو حمیده چوبک آغاز شد. این کاوش‌ها تا سال ۱۳۸۸ به درازا كشيد. اما در این زمان چهار فصل کاوش‌های باستان شناختی بیشتر انجام نگرفت. کاوش‌ها در پنج منطقه از شهر به همراه گورستان شهر در پایان بخش باختری آن انجام گرفت. این بخش‌ها در برگیرنده : بازار و گرمابه، ارگ در سمت جنوب خاوری بازار، مسجد در سمت خاور بازار و منطقه صنعتی در سمت جنوب باختری بازار (یک سازه با حوض و نقشه شگفت انگیز که کاربرد آن روشن نشد و یک کوره سفال‌پزی).

به گونه کلی شهرهای قدیمی ایران در گذشته به چندین کوی بخش‌بندی می‌شده‌اند. هر شهر دارای یک مرکز و هر کوی دارای یک یا چند مرکز کوچک بود. سازمان کالبدی شهرهای قدیمی ایران بر بُنیادهایی استوار بوده است که براین پایه‌اند، پیوند میان عنصرهای مجموعه در برگیرنده مرکز شهر و مرکز کوی‌ها به وسیله یک رشته فضاها و عنصرهای پیوند دهنده.

در نتیجه کاوش‌های باستان شناسی بخشی از شهر از زیر خاک بیرون آمد که از اتاق‌های کوچکی با پستوها و انباری‌ها و دکان‌هایی رو به فضای باز، فضای باز سنگ فرش شده‌ای در سمت جنوب این اتاق‌ها وجود دارد که درست بخشی از یک میدان گاه کوچک است. به دست آمدن گذرگاه های شمالی – جنوبی و خاوری – باختری در آن بخش، این فرضیه را پیش می‌کشد که شهر دارای کوی‌های به هم پیوسته با بافت متراکم بوده است. همچنین در سمت شمال این بخش، مانده‌های یک گرمابه به دست آمده که دارای بخش‌های گوناگونی همانند بینه، سربینه، تون، خزینه و اتاق پاک سازی بوده است.

ارگ کهن شهر جیرفت : در بازه نزدیک ۲۰۰ متری جنوب خاوری گرمابه و بازارچه یک گستره مستطیل شکل وجود دارد که باستان‌شناسان گمان می‌برند این بخش وابسته به ارگ شهر است که اندازه‌ای نزدیک به ۴۰۰ در ۴۵۰ متر داشته است. این بارو در نگاره‌های ماهواره‌ای به خوبی دیده می‌شود. در این بخش، سه کارگاه کاوش باز شد که نتیجه کاوش در آن‌ها نیز، نشان دهنده کاربرد نظامی است که از جمله یک اتاقک کوچک نگهبانی با دیواری کمانی‌دار و دیواری ستبر با پی سنگی بسیار استوار که چه بسا بلندای زیادی داشته است. آثار سفالی این کارگاه‌ها بیش‌تر وابسته به خمره‌های نگهداری آب و خوراک و ظروف پخت و پز است و از گونه اشیای خانگی و روزانه نیستند.

کوره سفال‌پزی : وازده‌ها، جوش‌های کوره، توپی‌ها و سه‌پایه‌های در پیوند با فعالیت تولید و پخت سفال، در گستره‌ای بیش از یک کیلومتر در نیمه باختری محوطه پراکنده است. این شواهد به همراه بسترهای آب، لایه‌های رسوبی گِل مناسب برای سفال‌گری که نشانه‌هایی از برداشت در آن‌ها دیده می‌شود، همه و همه بیانگر وجود کوره‌های ساخت سفال در این بخش از محوطه دارد. در بازه نزدیک به یک کیلومتری جنوب باختری بخش بازارچه و گرمابه، دو چاله کَندوکاوهای غیرمجاز کَنده شده که با نگرش به دیوارهای ذوب شده آن، در جایگاه کوره هایی جای گرفته است.

گورستان : گورستان شهر دقیانوس در پایان بخش باختری شهر جای گرفته است. آرمان از کاوش در گورستان، نجات بخشی آن از عواملی همانند کَندوکاوهای غیرمجاز و هموارسازی مکان گورستان برای پدیداری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی بوده است که آن را تهدید می کند. از همین‌روی، در بازه سه کیلومتری باختر گرمابه، یک کارگاه باز شد. هفت گور در نتیجه کاوش در این کارگاه به دست آمدند که می‌توان آن‌ها را بر بنیاد جنس مصالح به‌کار رفته در ساخت و مِهرازی آن‌ها به دو دسته بخش کرد، گورهایی که با آجر و به گونه بسامان ساخته شده‌اند و گورهایی که با قلوه سنگ‌های بزرگ و به گونه نابسامان ساخته شده‌اند. روی سطح یکی از این گورها با سنگ‌ریزه‌های ریز سپید رنگ دیده شده که به نگر می‌رسد سطح این گور با آن سنگ‌ریزه‌ها فرش شده است.

مزگت یا مسجد : مسجد در بازه ۳۴۰ متری شمال خاوری بازارچه و گرمابه جای گرفته است. با آن که هنوز کاوش این مسجد به پایان نرسیده است، ولی با دقت در شواهد به دست آمده، می‌توان نقشه و کارشیو کمابیش کاملی از آن به دست داد. بخش‌های این مسجد دارای ایوان یا گنبدخانه‌ای در سمت سوی قبله که در آن محراب ساخته شده، یک فضای رواق مانند با جوی آب کوچکی در میان آن، یک کف آجرفرش، فضاهای اتاق مانندی در سمت شمال رواق که به دليل پایان گرفتن فصل کاوش چیستی آن‌ها روشن نشد و به فصل‌هایی در آینده واگذار شد، یک صحن میانی با کف آجرفرش در سمت خاوری ایوان محراب، یک صحن روباز با کف آجرفرش در سمت جنوب صحن میانی و گلدسته‌ای در بازه ۱۰ متری جنوب ایوان محراب. همچنین کارگاهی در بازه ی ۴۰ متری جنوب باختری شبستان گشوده شد که به پیدایش گلدسته مسجد انجامید. باختر این گلدسته یک گذرگاه سنگ فرش با سوی شمال – خاور – جنوب باختر و پشت این گذرگاه، یک فضای مِهرازی دیگر به دست آمد که شاید فضای مسکونی بوده است.

بانو دکتر چوبک، سرپرست کاوش‌ها، ستون‌های این شبستان را با پایه مستطیلی، بدنه نیم بیضی، چیدمان آجرهای دوتایی و اندود ساروج و گچ، وابسته به سده سوم مَهی می‌داند و گمان می‌برد این مسجد همان مسجدی باشد که بر پایه نوشته‌های تاریخی، عمرولیث صفاری در جیرفت ساخته است و می‌افزاید : «در دوره‌های گوناگون، دگرگونی‌ها و بازسازی‌هایی در کف و ستون‌های آن پدیدار شده است به گونه‌ای که بی‌گمان از این مسجد در دوره سلجوقی نیز، بهره‌برداری شده است».

مارکوپولو، جهانگرد نامدار ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از شهر تاریخی دقیانوس با نام یک شهر پرشکوه یاد کرده است. با این همه، به اَنگیزه دنباله‌دار نبودن کاوش‌های باستان‌شناسی، این شهر شکوهمند رو به فراموشی نهاده و بخش‌هایی از آن زیر باد و باران رو به نابودی است که جا دارد سرپرستان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پژوهشکده باستان شناسی کشور هرچه زودتر چاره‌ای برای آن بیندیشند.

سیاوش آریا