روز ۲۴ دی ماه برفی که در شهر اصفهان بارید همه جا را سفیدپوش کرد به جز بخشهای بازسازی شده گنبد مسجد شیخ لطف الله را، گنبدی که از چند ماه قبل و با مرمتی بحث برانگیز که روی آن انجام شد، به کانون توجه خیلی از دوستداران ابنیه تاریخی در ایران بدل شده است. در ابتدا مسئله این بود که رنگ بخشهای مرمت شده با قسمتهای قدیمی بنا همخوانی ندارد، ولی اکنون سفیدی برف سوالهای دیگری را هم در مورد این بنا مطرح کرده است که هنوز هم بیپاسخ مانده. به واقع چرا دو ترک بازسازی شده گنبد مسجد شیخ لطف الله برف گریز شده اند؟
کدام وندالیسم؟
ایران پنجمین کشور از نظر فراوانی و ارزش آثار تاریخی و باستانی در دنیا است. در دورههای مختلفی در این کشور حمله به آثار باستانی هدف خیلی از مهاجمان بوده است. آخرینش حرفهایی است که در هفتههای قبل دونالد ترامپ، رئیس جمهور کشور آمریکا به زبان آورد. وی در توئیتی تهدید کرد که ۵۲ مکان در ایران را مورد حمله قرار خواهد داد که مکانهای مهم فرهنگی و تاریخی هم از جمله آن ها خواهند بود. او این ادعای خویش را در توئیتر و همچنین بار دیگر در جمع خبرنگاران تکرار کرد که با واکنشهای فراوانی همراه بود.
اگر چه شورای عالی امنیت در سال ۲۰۱۷ و طی قطعنامهای تصویب کرده که حمله به مکان های تاریخی و فرهنگی جنایت جنگی به حساب می آید و در کنوانسیونی که در سال ۱۹۵۴ به تصویب رسید، پروتکلی قرار دارد که در وضعیت جنگی حمله به اماکن تاریخی و فرهنگی را منع میکند، ولی ابنیه باستانی و فرهنگی در جنگهای گوناگون هیچگاه از گزند حمله در امان نبودهاند. نمونهاش را در حمله داعش به بناهای تاریخی عراق و همچنین پیش تر از آن، حمله طالبان به آثار تاریخی افغانستان میتوان مشاهده کرد. ولی نابودی ابنیه تاریخی فقط در وضعیت جنگی انجام نمیشود؛ گاهی بازسازی یک بنا یا اثر تاریخی که به خاطر حفظ آن انجام میشود، هم باعث تخریب یا فروپاشی آن میشود. چه بسا موضوع عجیب تر هم میشود زمانیکه گردشگران و دوستداران آثار باستانی خود باعث تخریب میشوند.
این اتفاق در ایران کم نیفتاده و تقریباً هر سال نمونههایی از آن خبرساز میشود. مرداد ماه سال جاری خبری مبنی بر تخریب آرامگاه یعقوب لیث در استان خوزستان در زمان مرمت بنا منتشر شد. تخریب و ویرانی صرفا یقه بناهای ناشناخته تر در ایران را نگرفته است؛ اصفهان بعنوان مهم ترین شهر ایران از نظر آثار باستانی و بیشترین گردشگر خارجی یکی از شهرهایی است که ابنیه تاریخی آن در معرض خطر جدی قرار دارند. تخریب گچ بریهای عمارت عالی قاپو، در میدان نقش جهان اصفهان نمونه مهمی از بیتفاوتی نسبت به حفظ اماکن تاریخی و تخریب به وسیله گردشگران است.
علی در قسمتی از عمارت عالی قاپو مغازه فروش سرامیک و کاشی سفالی دارد. وی به سازندگی میگوید:« توی اکثر قسمتهای کاخ دوربین مداربسته گذاشتن ولی هنوز بعضیها روی دیوارها با هر شی که داشته باشن یادگاری مینویسن. به عنوان مثال همین چند وقت پیش یه سرباز رو گرفتن که داشت روی دیوار عمارت با چاقو حکاکی میکرد.» این تخریبی است که به وندالیسم هم مشهور است و توسط مردمی که اطلاعات یا علاقهای به آثار تاریخی ندارند به وجود میآید یا ناآگاهی از اهمیت ابنیه باستانی و فرهنگی باعث به وجود آمدن آن میشود.
تخریب ابنیه در اصفهان فقط به عالی قاپو ختم نشده و این بار در لباس دیگری ظاهر شده است. در زمان بازسازی مسجد شیخ لطف الله اصفهان که آن هم در میدان نقش جهان قرار دارد، اتفاق عجیبی رخ داده و رنگ گنبد بنا در قسمتی که تعمیر شده با سایر قسمتها متفاوت است. این موضوع به کمتر از یک سال گذشته مربوط میشود؛ با این حال انتشار تصویری از مسجد شیخ لطف الله در روزهای برفی چند روز قبل در اصفهان بیشتر خبرساز شده است. در تصویر منتشرشده از مسجد روی تمامی قسمتهای گنبد برف نشسته است، غیر از قسمتهایی که بازسازی شده اند.
تغییر ماهیت
احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشیکار معرق در مورد علل آنکه به چه دلیل روی قسمتهای مرمت شده گنبد برفی جمع نشده، به ایسنا گفته است:« هیچ وقت تابهحال ندیدهام که پس از بازسازی یک گنبد، برف روی قسمت مرمتشده ننشیند! باید کشف کرد و دید که این اتفاق به چه علت و چطور رخ داده است. هنگامی که ترک مرمتشدۀ گنبد نسبت به یک بارش طبیعی، عملکرد غیرطبیعی نشان میدهد، یعنی ملات این بخش با سایر بخشها تفاوت دارد و وقتی این اتفاق برای دیگر گنبدهای مرمتشده رخ نداده، یعنی در دستورالعمل تهیه ملات گنبد مسجد شیخ لطفالله، اعمال سلیقه شده است؛ درحالیکه مرمت، دارای اصول مشخص است، تمامی مرحله های آن دستورالعملهای معین دارد و وجود این قواعد، قابلیت اعمال سلیقه را از طرف مرمتگر رد میکند.»
همتیار با تأکید بر اینکه تشخیص علت این عکس العمل غیرطبیعی نیاز به تحلیل فنی و آزمایشگاهی دارد، گفته است:« درک مبانی اصول مرمتی و عمل به آن مانع ایجاد تغییر و تحول گسترده در بخش مرمتشده میشود ولی وقتی شخصی نسبت به این اصول آگاهی نداشته باشد، ولو با حسن نیت، شروع به اعمال سلیقه میکند و این نادرست است. به نظر میرسد یک عامل شیمیایی باعث به وجود آمدن این واکنش متفاوت در گنبد شده است ولی این ظن و گمان هم احتیاج به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.»
با توجه به صحبت های همتیار، یکی از اعضای انجمن علمی بازسازی بنای دانشگاه تهران هم معتقد است از ترکیبات پلیمری در مرمت گنبد استفاده شده است.
حبیب مشکین فام در همین مورد به ایسنا گفته است:« یک آجر معمولی در تماس ۲۴ ساعته با رطوبت حداقل ۱۷ درصدِ وزن خویش رطوبت جذب میکند و نشانۀ جذب رطوبت در مصالح تغییر رنگ است؛ یعنی وقتیکه سیمان، بتن یا آجر آب بخورد تیره میشود و با توجه به نوع بافت مصالح و تخلخل میزان درصد جذب رطوبت متفاوت است. هرچه فرسایش آجر بیشتر باشد، تغییر رنگ در اثر جذب رطوبت با توجه به عمق نفوذ بیشتر است و هرچه رطوبت بیشتری جذب شود، تخریب در اثر خاصیت یخ بر شدن نیز تشدید پیدا میکند. در گنبد مسجد شیخ لطفالله بخشهایی که پس از باریدن باران و برف تیرهتر هستند، جذب رطوبت بیشتری دارند؛ ولی در قسمت مرمتشده، تغییر رنگ که علائم جذب رطوبت است وجود ندارد.
سؤال این است که چرا دوغاب روی سطح لعاب کاشی تأثیر گذاشته است؟ چرا سطح آجری گنبد جذب رطوبت ندارد؟ فراموش نکنیم که در بازسازی قرار نیست ماهیتها عوض شود و ماهیت آجر این است که رطوبت جذب کند.» وی ادامه میدهد:« موضوع دیگر این است که چه تضمینی وجود دارد شیوه مورداستفاده در بخش مرمتشده که سبب عدم جذب رطوبت سطحی آجر شده، تنفس گنبد را نگرفته باشد؟ اگر گنبد تنفس نداشته باشد، در برابر رطوبت، فاجعه رخ میدهد و رطوبت از هر جایی وارد شود، دیگر بهراحتی خارج نمیشود؛ به همین دلیل تأثیر مخرب بیشتری خواهد داشت.»
ولی مسجد شیخ لطفالله، یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده در ضلع شرقی میدان امام خمینی( ره) است. این مسجد به دستور شاه عباس اول و در مدت هجده سال بنا گردید و مقابل عمارت عالی قاپو و در همسایگی مسجد جامع عباسی است. معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی پسر حسین بنا اصفهانی بوده است. این مسجد بر خرابههای مسجدی که قبلا در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ لطفالله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف الله جبل عاملی نامیده شد که از علمای بزرگ دوره صفوی بود.
فریبا خطابخش با اشاره به اینکه در سال قبل کاشیهای معرق هفت رنگ در گریو گنبد مسجد شیخ لطفالله شروع به ریزش کرد، در مورد مرمت گنبد گفته است:« با تامین اعتبارات لازم، گریو( بخش پایینی گنبد) مسجد شیخ لطفالله مورد بررسی قرار گرفت و تصمیم گرفته شد تا کاشیهای گنبد مسجد هم مورد بررسی قرار بگیرد.» او همچنین گفته که از سال۱۳۱۴ هیچ گونه کارگاه مرمتی برای کاشیهای گنبد مسجدشیخ لطف الله برپا نشده بود.
تغییر رنگ
تخریب ابنیه در اصفهان فقط به عالی قاپو ختم نشده و این بار در لباس دیگری ظاهر شده است. در زمان مرمت مسجد شیخ لطف الله اصفهان که آن هم در میدان نقش جهان قرار دارد، اتفاق عجیبی رخ داده و رنگ گنبد بنا در قسمتی که تعمیر شده با سایر قسمتها متفاوت است.
معصومه رضایی
- 18
- 4