تخریب ابنیه در اصفهان ادامه دارد؛ این بار مسجد شیخ لطف الله!

روز ۲۴ دی ماه برفی که در شهر اصفهان بارید همه جا را سفیدپوش کرد به جز بخش‏های بازسازی شده گنبد مسجد شیخ لطف الله را، گنبدی که از چند ماه قبل و با مرمتی بحث برانگیز که روی آن انجام شد، به کانون توجه خیلی از دوستداران ابنیه تاریخی در ایران بدل شده است. در ابتدا مسئله این بود که رنگ بخش‏های مرمت شده با قسمت‏های قدیمی بنا همخوانی ندارد، ولی اکنون سفیدی برف سوال‏های دیگری را هم در مورد این بنا مطرح کرده است که هنوز هم بی‏پاسخ مانده. به واقع چرا دو ترک بازسازی شده گنبد مسجد شیخ لطف الله برف گریز شده اند؟

کدام وندالیسم؟

ایران پنجمین کشور از نظر فراوانی و ارزش آثار تاریخی و باستانی در دنیا است. در دوره‏های مختلفی در این کشور حمله به آثار باستانی هدف خیلی از مهاجمان بوده است. آخرینش حرف‏هایی است که در هفته‏های قبل دونالد ترامپ، رئیس‏ جمهور کشور آمریکا به زبان آورد. وی در توئیتی تهدید کرد که ۵۲ مکان در ایران را مورد حمله قرار خواهد داد که مکان‏های مهم فرهنگی و تاریخی هم از جمله آن ها خواهند بود. او این ادعای خویش را در توئیتر و همچنین بار دیگر در جمع خبرنگاران تکرار کرد که با واکنش‏های فراوانی همراه بود.

اگر چه شورای عالی امنیت در سال ۲۰۱۷ و طی قطعنامه‏ای تصویب کرده که حمله به مکان های تاریخی و فرهنگی جنایت جنگی به حساب می ‏آید و در کنوانسیونی که در سال ۱۹۵۴ به تصویب رسید، پروتکلی قرار دارد که در وضعیت جنگی حمله به اماکن تاریخی و فرهنگی را منع می‏کند، ولی ابنیه باستانی و فرهنگی در جنگ‏های گوناگون هیچگاه از گزند حمله در امان نبوده‏اند. نمونه‏اش را در حمله داعش به بناهای تاریخی عراق و همچنین پیش تر از آن، حمله طالبان به آثار تاریخی افغانستان می‏توان مشاهده کرد. ولی نابودی ابنیه تاریخی فقط در وضعیت جنگی انجام نمی‏شود؛ گاهی بازسازی یک بنا یا اثر تاریخی که به خاطر حفظ آن انجام می‏شود، هم باعث تخریب یا فروپاشی آن می‏شود. چه بسا موضوع عجیب تر هم می‏شود زمانیکه گردشگران و دوستداران آثار باستانی خود باعث تخریب می‏شوند.

این اتفاق در ایران کم نیفتاده و تقریباً هر سال نمونه‏هایی از آن خبرساز می‏شود. مرداد ماه سال جاری خبری مبنی بر تخریب آرامگاه یعقوب لیث در استان خوزستان در زمان مرمت بنا منتشر شد. تخریب و ویرانی صرفا یقه بناهای ناشناخته تر در ایران را نگرفته است؛ اصفهان بعنوان مهم ترین شهر ایران از نظر آثار باستانی و بیشترین گردشگر خارجی یکی از شهرهایی است که ابنیه تاریخی آن در معرض خطر جدی قرار دارند. تخریب گچ بری‏های عمارت عالی قاپو، در میدان نقش جهان اصفهان نمونه مهمی از بی‏تفاوتی نسبت به حفظ اماکن تاریخی و تخریب به وسیله گردشگران است.

علی در قسمتی از عمارت عالی قاپو مغازه فروش سرامیک و کاشی سفالی دارد. وی به سازندگی می‏گوید:« توی اکثر قسمت‏های کاخ دوربین مداربسته گذاشتن ولی هنوز بعضی‏ها روی دیوارها با هر شی که داشته باشن یادگاری می‏نویسن. به عنوان مثال همین چند وقت پیش یه سرباز رو گرفتن که داشت روی دیوار عمارت با چاقو حکاکی می‏کرد.» این تخریبی است که به وندالیسم هم مشهور است و توسط مردمی که اطلاعات یا علاقه‏ای به آثار تاریخی ندارند به وجود می‏آید یا ناآگاهی از اهمیت ابنیه باستانی و فرهنگی باعث به وجود آمدن آن می‏شود.

تخریب ابنیه در اصفهان فقط به عالی قاپو ختم نشده و این بار در لباس دیگری ظاهر شده است. در زمان بازسازی مسجد شیخ لطف الله اصفهان که آن هم در میدان نقش جهان قرار دارد، اتفاق عجیبی رخ داده و رنگ گنبد بنا در قسمتی که تعمیر شده با سایر قسمت‏ها متفاوت است. این موضوع به کمتر از یک سال گذشته مربوط می‏شود؛ با این حال انتشار تصویری از مسجد شیخ لطف الله در روزهای برفی چند روز قبل در اصفهان بیشتر خبرساز شده است. در تصویر منتشرشده از مسجد روی تمامی قسمت‏های گنبد برف نشسته است، غیر از قسمت‏هایی که بازسازی شده ‏اند.

تغییر ماهیت

احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشی‏کار معرق در مورد علل آنکه به چه دلیل روی قسمت‏های مرمت شده گنبد برفی جمع نشده، به ایسنا گفته است:« هیچ وقت تابه‏حال ندیده‏ام که پس از بازسازی یک گنبد، برف روی قسمت مرمت‏شده ننشیند! باید کشف کرد و دید که این اتفاق به چه علت و چطور رخ‏ داده است. هنگامی که ترک مرمت‏شدۀ گنبد نسبت به یک بارش طبیعی، عملکرد غیرطبیعی نشان می‏دهد، یعنی ملات این بخش با سایر بخش‏ها تفاوت دارد و وقتی این اتفاق برای دیگر گنبدهای مرمت‏شده رخ نداده، یعنی در دستورالعمل تهیه ملات گنبد مسجد شیخ لطف‏الله، اعمال سلیقه شده است؛ در‏حالی‏که مرمت، دارای اصول مشخص است، تمامی مرحله های آن دستورالعمل‏های معین دارد و وجود این قواعد، قابلیت اعمال سلیقه را از طرف مرمتگر رد می‏کند.»

همتیار با تأکید بر اینکه تشخیص علت این عکس العمل غیرطبیعی نیاز به تحلیل فنی و آزمایشگاهی دارد، گفته است:« درک مبانی اصول مرمتی و عمل به آن مانع ایجاد تغییر و تحول گسترده در بخش مرمت‏شده می‏شود ولی وقتی شخصی نسبت به این اصول آگاهی نداشته باشد، ولو با حسن نیت، شروع به اعمال سلیقه می‏کند و این نادرست است. به نظر می‏رسد یک عامل شیمیایی باعث به وجود آمدن این واکنش متفاوت در گنبد شده است ولی این ظن و گمان هم احتیاج به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.»

با توجه به صحبت های همتیار، یکی از اعضای انجمن علمی بازسازی بنای دانشگاه تهران هم معتقد است از ترکیبات پلیمری در مرمت گنبد استفاده شده است.

حبیب مشکین فام در همین مورد به ایسنا گفته است:« یک آجر معمولی در تماس ۲۴ ساعته با رطوبت حداقل ۱۷ درصدِ وزن خویش رطوبت جذب می‏کند و نشانۀ جذب رطوبت در مصالح تغییر رنگ است؛ یعنی وقتی‏که سیمان، بتن یا آجر آب بخورد تیره می‏شود و با توجه به نوع بافت مصالح و تخلخل میزان درصد جذب رطوبت متفاوت است. هرچه فرسایش آجر بیشتر باشد، تغییر رنگ در اثر جذب رطوبت با توجه به عمق نفوذ بیشتر است و هرچه رطوبت بیشتری جذب شود، تخریب در اثر خاصیت یخ بر شدن نیز تشدید پیدا می‏کند. در گنبد مسجد شیخ لطف‏الله بخش‏هایی که پس از باریدن باران و برف تیره‏تر هستند، جذب رطوبت بیشتری دارند؛ ولی در قسمت مرمت‏شده، تغییر رنگ که علائم جذب رطوبت است وجود ندارد.

سؤال این است که چرا دوغاب روی سطح لعاب کاشی تأثیر گذاشته است؟ چرا سطح آجری گنبد جذب رطوبت ندارد؟ فراموش نکنیم که در بازسازی قرار نیست ماهیت‏ها عوض شود و ماهیت آجر این است که رطوبت جذب کند.» وی ادامه می‏دهد:« موضوع دیگر این است که چه تضمینی وجود دارد شیوه مورداستفاده در بخش مرمت‏شده که سبب عدم جذب رطوبت سطحی آجر شده، تنفس گنبد را نگرفته باشد؟ اگر گنبد تنفس نداشته باشد، در برابر رطوبت، فاجعه رخ می‏دهد و رطوبت از هر جایی وارد شود، دیگر به‏راحتی خارج نمی‏شود؛ به همین دلیل تأثیر مخرب بیشتری خواهد داشت.»

ولی مسجد شیخ لطف‏الله، یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده در ضلع شرقی میدان امام خمینی( ره) است. این مسجد به دستور شاه عباس اول و در مدت هجده سال بنا گردید و مقابل عمارت عالی قاپو و در همسایگی مسجد جامع عباسی است. معمار این مسجد استاد محمدرضا اصفهانی پسر حسین بنا اصفهانی بوده است. این مسجد بر خرابه‏های مسجدی که قبلا در آن محل بوده ساخته شد. مسجد شیخ لطف‏الله به نام یکی از علمای بزرگ عصر صفوی به نام شیخ لطف الله جبل عاملی نامیده شد که از علمای بزرگ دوره صفوی بود.

فریبا خطابخش با اشاره به اینکه در سال قبل کاشی‏های معرق هفت رنگ در گریو گنبد مسجد شیخ لطف‏الله شروع به ریزش کرد، در مورد مرمت گنبد گفته است:« با تامین اعتبارات لازم، گریو( بخش پایینی گنبد) مسجد شیخ لطف‏الله مورد بررسی قرار گرفت و تصمیم گرفته شد تا کاشی‏های گنبد مسجد هم مورد بررسی قرار بگیرد.» او همچنین گفته که از سال۱۳۱۴ هیچ گونه کارگاه مرمتی برای کاشی‏های گنبد مسجدشیخ لطف الله برپا نشده بود.

تغییر رنگ

تخریب ابنیه در اصفهان فقط به عالی قاپو ختم نشده و این بار در لباس دیگری ظاهر شده است. در زمان مرمت مسجد شیخ لطف الله اصفهان که آن هم در میدان نقش جهان قرار دارد، اتفاق عجیبی رخ داده و رنگ گنبد بنا در قسمتی که تعمیر شده با سایر قسمت‏ها متفاوت است.

معصومه رضایی