ویرانی حمام‌های تاریخی پاک و برلیانت/ دیگر اثری از آنها نیست

دوربین آگفای محمود ضیابخش خاطرات اولین محله رشت را آنچنان در خود ثبت کرده که ‏حالا در آستانه شصت‌سالگی، یک سر حرف‌هایش درباره «ساغریسازان» به عکس‌ها می‌رسد؛ عکس‌های ‏کوچه‌های باریک و سقف‌های سفال و تالارهای از بین رفته محله. دوربین آگفای محمود ضیابخش شاهد از ‏بین رفتن خانه‌ها و کوچه‌های قدیمی فراوانی بوده؛ خانه‌هایی که دیگر نیست و او که حالا مربی کاراته است و ‏همه عمرش را اینجا گذرانده، برای فراموش‌نشدن خاطرات نخستین محله رشت خانه به خانه و کوچه به ‏کوچه گشته، با قدیمی‌های محل حرف زده و از ویرانی‌ها عکس برداشته است. «یک زمان عکس‌ها را بردم ارشاد و ‏میراث فرهنگی اما طرفدار نداشت.»

ضیابخش در همین محله به دنیا آمد و بزرگ شد و همه این سال‌ها را با ‏دوربینش از آن عکاسی کرد. او می‌گوید بافت تاریخی در این سال‌ها چنان ویران شده که کمتر خانه و ‏کوچه‌ای را می‌توان پیدا کرد که شکلی از فضای قدیم در آن باشد و ساغریسازان که نمونه بارز بافت تاریخی ‏رشت بوده، حالا خیابانی است مثل خیابان‌های دیگر شهر، با ساخت و ساز‌هایی بی‌قواره و بدشکل: «اینجا قبلا ‏راسته ساغری بوده و در منابع مکتوب قاجاریه هم از این بازار اطلاعاتی آمده است. البته در کتاب گیلان‌نامه ‏هم درباره‌اش می‌خوانیم. اینجا کفش‌هایی درست می‌کردند از ساغر. ساغر به معنی چرمی بوده که  از پوست الاغ به دست می‌آید و از همدان به گیلان می‌آمد.» ضیابخش به تاریخ قدیمی‌تر محل می‌رسد.

زمانی که ‏هنوز هیچ محل دیگری در رشت نبود و تاریخ ۷۰۰ سال قبل را می‌گوید: «آن زمان بیماری‌ای که می‌گویند وبا ‏بوده در مناطقی چون امامزاده هاشم(ع)، تالش و … زیاد می‌شود. افراد از آن مناطق به اینجا می‌آیند و شروع ‏می‌کنند به ساختن خانه. این خانه‌ها نخستین خانه‌های محل است. با قدمت ۷۰۰ سال.»

بعدها محل پر ‏می‌شود از خانه‌های زیبا و قدیمی مانند خانه تالش‌خان، نصرت اعظم و خانه‌های طایفه معروف سمیعی: «خانه ‏فرهنگ رشت همان خانه سمیعی است. اغلب بسته است و ارتباطی با مردم نمی‌گیرد و این جای شگفتی و ‏ناراحتی دارد که چرا باید چنین وضعیتی حاکم باشد. روبه‌روی این خانه هم از قدیم مرکز دپوی برنج بود و ‏اتاق‌هایی داشت که زارعان در آن رفت‌وآمد می‌کردند، می‌ماندند و حتی اتاقی بود که اربابان وقتی از زارعی ‏ناراضی بودند، او را در آن به فلک می‌بستند. این انبار بخشی از تاریخ محله و رشت است، اما شنیده‌ایم که قرار است ‏آپارتمان در آن ساخته شود.» ‏

ضیابخش هنوز هم کوچه به کوچه‌ ساغریسازان را می‌گردد و احوال مردم و محل را ثبت می‌کند. این‌بار نه با ‏دوربین که با قلمش: «درباره محل از ابتدای شکل‌گیری تا حالا مطالب زیادی نوشته‌ام، اما برای مردم باقی‌مانده ‏در محل هم گویا خیلی توفیری ندارد.» او می‌گوید به دلیل قدمت ساغریسازان، بارها و بارها محلی‌ها شاهد ‏حفاری‌های گسترده بوده‌اند و عده‌ای تلاش می‌کردند از زیر خاک چیزهای عتیقه و با قدمت را دربیاورند: ‏‏«نظارتی نیست. حمام حاجی سال‌هاست مانند ویرانه است. ساختمان دانشسرا هم همین‌طور، اما فقط مجوز ‏ساخت و ساز داده می‌شود.»‏

او می‌گوید در همه این سال‌ها از زندگی در این محل با همه کاستی‌هایش راضی بوده، اما ناراضیان زیادند؛ ‏کسانی که می‌خواهند کوچه‌ها و خیابان‌ها تغییر کند و مدرن شود. چنانکه علی باقری‌نیا و نادر زالی در مقاله‌ای ‏با عنوان «ساماندهی بافت قدیمی محله ساغریسازان کلان‌شهر رشت و ارایه راهکارهای آن با رویکرد ‏نوشهرگرایی» که در فصلنامه علمی- پژوهشی و در زمستان ٩٣ منتشر شده، از دو هزار و ١١٠  خانواده ساکن ‏در محله درباره نحوه نوسازی محله پرسش کرده‌اند و  بر اساس آمار به دست آمده از این پژوهش بیش از ‏نیمی از پاسخ‌دهندگان (۵٧ درصد) دریافت تسهیلات بانکی و اقدامات شخصی را به عنوان اولویت خود برای ‏مشارکت در نوسازی برگزیده‌اند.

٢٣ درصد معاوضه زمین و خانه در دیگر نقاط شهر و ٨ درصد از آنها سیاست ‏تجمیع قطعات را انتخاب کردند: «مطالعات میدانی در وضع موجود گویای آن است که محله ساغریسازان با ‏فرسایش کالبدی مواجه بوده و ۴۴ درصد از پاسخ‌دهندگان فقدان پارک و فضای سبز را مشکل اصلی این ‏محله می‌دانند و ۵۵ درصد میزان رضایت از زندگی در محله را در سطح کم و خیلی‌کم ابراز کرده‌اند. اما از ‏جمله ویژگی‌های محله، نزدیکی آن به مرکز شهر است که می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای توسعه محله و ‏جذب سرمایه‌گذار مورد استفاده قرار گیرد و از مزیت‌های دیگر محله، محور تاریخی و تجاری ساغریسازان است ‏که از زمان‌های گذشته نقش تجاری خود را حفظ کرده است.» ‏

اوایل دهه ۶٠؛ شروع ویرانی ‏

پیرمرد تکیه داده به کاشی‌های چندرنگ حمام حاجی؛ سال‌هاست سیگار می‌فروشد. حمام در محله ‏ساغریسازان رشت از ساختمان‌هایی است که مثل باقی خانه‌ها رنگ کاشی و سنگ جدید به خود ندیده، اما ‏داخلش ویران است و پرویز فکرآزاد، فعال فرهنگی رشت که همیشه به کوچه‌های محل سر می‌زند و تصویر ‏خانه‌های در آستانه ویرانی را منتشر می‌کند تا شاید فکری به حال‌شان شود، می‌گوید مانند این ساختمان ‏زیاد است: «محله ساغریسازان جزو محلات قدیمی رشت است. محلات دیگر مانند پل بوسار و ‏چمارسرا هم هستند که مبادی ورودی شهر بودند. ساغریسازان هم جزو محلاتی بود که بازارچه، حمام و ‏قهوه‌خانه آنجا بود و خرید و فروش کالاهای کشاورزی آنجا انجام می‌گرفت و روستاییان و ساکنان جاده سنگر ‏همواره به این محله برای کارهایشان می‌آمدند و محصولات‌شان را عرضه می‌کردند.» ‏

به گفته او، تغییرات در این محله به بعد از جنگ برمی‌گردد که تفکر نوسازی یا دوباره‌سازی شکل گرفت و ‏این نگاه از اصفهان شروع شد و به تهران و سایر شهرها رسید: «اما آنچه مغفول ماند اشتباه گرفتن بافت فرسوده با ‏بافت قدیمی بود. محله ساغریسازان آن سال‌ها به عنوان بافت فرسوده معرفی و میل به نوگرایی در مردم ‏باعث شد ساختمان‌ها را خراب کنند و این ساختمان‌های بدقواره جای ساختمان‌های قبلی را بگیرد. ‏شروع ماجرا به اواخر دهه ۶٠ برمی‌گردد.» او با دوربین سوپر هشتش فیلم‌هایی از سال ۵۸ و ۵۹ محل ‏دارد که هنوز ساختمان‌های سفال‌سر و قدیمی در آن وجود داشت و خبری از شیروانی‌های جدید نبود، اما بعد ‏از آن به ویژه در داخل کوچه‌های متصل به بازار مانند کوچه بلورچیان و کوچه سمابجار یا گذری که به محله ‏دانشسرا ختم می‌شود نوسازی افزایش یافت. «ساختمان‌های قدیمی یکی پس از دیگری خراب شد.

در ‏کوچه بلورچیان خانه ابراهیم‌زاده بود که ١٢٠ سال قدمت داشت با معماری زیبا که همین سال‌های اخیر ‏تخریب شد و هرچه تلاش کردیم برای آن موفق نشدیم و فیلم تخریبش هم موجود است. مصاحبه کردم با ‏خانم ابراهیم‌زاده صاحب خانه که می‌گفت میراث ‌فرهنگی نمی‌خرد و اجازه ساخت هم نمی‌دهد؛ بچه‌ها نیاز ‏مالی دارند و این خانه با نیازهای امروز ما هماهنگ نیست.»‏

به گفته او صومعه‌بیجار هم دیگر محله متصل به ساغریسازان است که فقط یکی دو خانه و دیوار قدیمی در ‏آن باقی مانده و این ساخت‌وسازها ادامه دارد. اخیرا بازارچه اصلی را به عنوان بافت تاریخی و فرهنگی ‏تعریف کردند اما همچنان در گذرها نوسازی‌ها سر جایشان هستند: «من زاده همین محل بودم. قهوه‌خانه پدرم در ‏همین محله بود. قهوه‌خانه شکل مسافرخانه داشت و کشاورزانی که محصولات‌شان را می‌آوردند شب را هم ‏می‌ماندند و روز بعد به محل زندگی‌شان برمی‌گشتند. اسم قهوه‌خانه ما کبله کرده بود.»‏ شب‌ها محل بازی دبرنا و شاهنامه‌خوانی و نقالی بود. غیر از قهوه‌خانه فکرآزاد که دیگر نیست؛ آلبالو اخته ‏فروشی مختار و آش فروشی طوطی هم از جاذبه‌های محل بود که هنوز مشغول کارند: «جامعه محلی  حس ‏نوگرایی افراطی داشت و می خواست شرایط زندگی و مناسبات را عوض کند و به روز باشد و همه اینها دست ‏به دست هم داد تا تخریب شود.

در حالی که این نگاه در خیلی از کشورهای اطراف‌مان به گونه درستی ‏ساماندهی شد و بافت‌های قدیمی حفظ شد، اما مسئولان شهری توجه چندانی به بافت تاریخی نداشتند و ‏ندارند و در این تبدیل شدن به محله‌ای بدقواره که نه قدیمی است و نه مدرن موثر بوده‌اند.»‏ فکرآزاد از حمام پاک می‌گوید که یک ماه پیش تخریب شد. حمام زیبایی که میراث فرهنگی معتقد بود بافت ‏تاریخی نیست و شهرداری به عنوان مخروبه اجازه تخریب داد یا حمام برلیانت که تا همین ٣٠سال پیش ‏طاق‌های ضربی زیبایی داشت. مکانی که مخروبه شد و دیگر اثری از آن نیست. ‏

مردم کاری کنند؛ ما نمی‌توانیم

امیرحسین علوی، عضو کمیسیون اجتماعی، فرهنگی و گردشگری رشت به «شهروند» می‌گوید در شورای ‏اخیر تلاش‌هایی هرچند اندک انجام شده تا آنچه را از میراث تاریخی شهر باقی مانده حفظ کنند، اما خیلی ‏موفق نبودند: «یکی از مشکلات بزرگی که داریم نوع مالکیت این خانه‌هاست که غالبا در زمان حفظ آنها با ‏مسأله موروثی بودن هم مواجه می‌شویم و این مورد هم کار را سخت‌تر می‌کند.

هیچ قانونی وجود ندارد که با ‏استفاده از قوه قهریه بتوان این املاک را حفظ کرد و همین هم کار را عملا برای سرمایه‌گذار و سازمان میراث ‏فرهنگی و شهرداری سخت می‌کند.» او می‌گوید در این سال‌ها هیچ ملک ارزشمند و تاریخی ثبت شده ندارند ‏که پروانه ساخت صادر گرفته باشد و تلاش‌شان بر این است که در بافت قدیمی با نظر کارشناس میراث ‏فرهنگی کار جلو برود: «در دو دهه اخیر ویرانی‌های گسترده‌ای در بافت تاریخی داشته‌ایم و املاک بسیاری ‏نابود شده‌اند، اما در چند سال گذشته شهرداری تلاش کرده با سنگ‌فرش کردن کوچه‌های محله‌های قدیمی ‏مانند محل ساغریسازان کمی در حفظ این منطقه بکوشد. چرا که مالکان در این مناطق فشار بسیاری وارد ‏می‌کنند برای تغییر کاربری و شاید ابتدا باید فرهنگ‌سازی کرد و مردم آگاه شوند نسبت به آنچه دارند تا ‏نخواهند تغییرش دهند.

این فشار مالکان درنهایت عاملی می‌شود که فشار اجتماعی به سازمان‌هایی چون ‏شهرداری و میراث فرهنگی افزایش یابد درحالی‌که ممکن است کار چندانی هم از دست‌مان برنیاید.» به گفته ‏او تنها راهی که درحال حاضر مقابل شهرداری قرار دارد این است که از کمک بخش خصوصی برای حفاظت ‏از این بناها استفاده کنند و از این به بعد از صدور مجوزهای غیراصولی جلوگیری کنند.‏

ولی جهانی، معاون میراث اداره کل میراث فرهنگی گیلان‎  ‎هم مانند علوی توپ را در زمین مالکان این خانه‌ها ‏و بافت تاریخی می‌اندازد و کمتر مسئولیتی را بر گردن میراث فرهنگی می‌داند و به «شهروند» می‌گوید این ‏ساخت‌وسازها از دهه ٨٠ شروع شده و حالا برای خیلی از این خانه‌ها کاری نمی‌توان کرد: «در سال ۹۳ ‏ضوابطی به تصویب رسید که ساخت‌وساز در بافت تاریخی با مجوز میراث فرهنگی باشد. یعنی هنگام ‏بازسازی یا ساخت مجدد از سمت میراث ناظر داشته باشد و در مصالح به کار برده هم نظارت انجام شود. به ‏این ترتیب از آن زمان تاکنون کمتر خانه‌ای تخریب شده است.»‏ جهانی درحالی از تخریب نشدن خانه‌ها و بافت تاریخی از سال ۹۳ تاکنون می‌گوید که فروردین ماه امسال ‏خانه کودکی هوشنگ ابتهاج در محله استادسرای رشت که از محلات قدیمی شهر است ویران شد. خانه‌ای که ‏سال گذشته میراث ابتدا درخواست ثبت ملی و بعد خبر خریداری آن توسط شهرداری را داده بود؛ خانه اما ‏یک‌شبه ویران شد و حالا پاسخی برای چرایی آن هم وجود ندارد و اگر هم هست باز صحبت از مالکان به ‏میان می‌آید.‏

با این حال بر اساس گفته‌های معاون میراث استان نزدیک به ٣هزار اثر تاریخی در گیلان وجود دارد که ‏حدود هزار بنای تاریخی آن ثبت شده است اما امکان رسیدگی و بررسی موقعیت همه آنها وجود ندارد چرا ‏که نیروهای سازمان در حدود ۶۰ نفر است: «مشکل دیگر ما بحث اعتبار است. ما در سال ۹۷ برای این حجم ‏از آثار فقط یک میلیارد تومان اعتبار داشتیم. اواخر سال ۹۷ و در سفر رئیس‌جمهوری به گیلان مشکل را به ‏ایشان گفتیم و ایشان برای سال ۹۸ و ۹۹ قول ٣٠میلیارد اعتبار را دادند که در قالب اوراق به ما برسد. هنوز ‏حجم بزرگی از این اعتبار نرسیده است.» او می‌گوید با این اعتبار ناچیز نمی‌توان کار چندانی انجام داد به ‏ویژه با توجه به این نکته که بیشتر اعتبار برای موزه‌ها هزینه می‌شود و در زمینه خرید املاک نمی‌توانند ‏کاری از پیش ببرند: «مشکل دیگر در گیلان این است که ۴۲درصد بناهای تاریخی ثبت شده در استان در ‏اختیار دستگاه‌های دولتی است و در نتیجه این دستگاه‌ها باید مرمت کنند اما همواره کم‌کاری داشته‌اند. ‏نمونه‌اش ساختمان‌های میدان اصلی رودسر؛ ساختمان آوانسیان رشت که در اختیار وزارت ارشاد است و ۲۲ ‏اثر تاریخی که اختیار شیلات کیاشهر است و بسیاری دیگر از ساختمان‌ها در شهرهای مختلف.»

تعداد بالای ‏ساختمان‌های در دست دستگاه‌های دولتی و همکاری نداشتن برای مرمت در طول سالیان گذشته دلیلی بوده ‏که میراث فرهنگی پنج ماه قبل از طریق دادگستری گیلان و سازمان بازرسی شود و آنها را ملزم به مرمت کند: ‏‏«به آنها نامه زدیم و گفتیم اگراین اتفاق نیفتد شکایت می‌کنیم. ما در گیلان ۲۵ شرکت داریم که گواهی ‏میراث دارند و می‌توانند کار مرمت را شروع کنند و از سازمان هم ناظر عالی می‌فرستیم. همین نامه‌ها دلیلی ‏بود که در کیاشهر اتفاقاتی افتاد و چند ساختمان در حال مرمت است و حتی قرار شد موزه ملی خاویار که ‏طرحی پنج‌ساله است هم در این منطقه عملیاتی شود.» ‏جهانی می‌گوید در کنار این مشکلات باید روی آموزش و فرهنگ‌سازی مردم کار کرد تا آنها به راحتی ‏خانه‌هایشان را واگذار کنند و بافت‌های قدیمی که هم می‌تواند برای خودشان و هم رشت سودآور باشد را ‏تغییر دهند. «مالکان با ما کمترین همکاری ممکن را دارند.

درحال حاضر درحال رایزنی برای خرید ساختمان ‏دانشسرای رشت هستیم تا به اداره میراث فرهنگی بدل شود اما هنوز صحبت‌ها نتیجه نداده. این اتفاق درباره ‏حمام حاجی هم افتاده. سرمایه‌گذار داریم اما مالک می‌خواهد بفروشد و درباره قیمت توافقی وجود ندارد. ‏حمام گلشن لاهیجان هم همین وضعیت را دارد. سرمایه‌گذار آوردیم اما ۵۰ وارث وجود دارد و عملا کاری از ‏پیش نرفته. این درحالی است که در خود ساغریسازان کارهای خوب هم انجام شده. نمونه‌اش مسجد صفی ‏است که الحاقات انجام شده در آن از دهه٨٠ را برداشتیم و سنگ‌های جدید را کندیم و درحال مرمت و ‏برگردان به اصلش هستیم.»‏

او می‌گوید برای منطقه ساغریسازان رشت مکاتباتی انجام داده که شهردار این منطقه به عنوان شهردار بافت ‏تاریخی انتخاب شود و در شهرستان‌های دیگر که مناطق تاریخی دارند این اتفاق عملی شود اما هنوز نتیجه ‏مکاتبات نیامده.‏