خواجه نظام‌الملک و تاثیرات او بر جهان اسلام

هر قدر اندیشه سیاسی از مرحله نظری به حوزه عملی سوق پیدا می‌کند، علی‌الاصول، اخلاق و پایبندی به اصول اخلاقی در آن کمرنگ شده و گاه رنگ می‌بازد. حوزه «سیاست‌نامه‌نویسی» حوزه‌ای است که دقیقاً با «سیاست عملی» سر و کار دارد. توصیه‌ها و ساز و کارهای پیشنهادی سیاست‌نامه‌نویسان در راستای حفظ و تثبیت قدرت سیاسی است.

آموزه‌های خواجه نظام‌الملک طوسی به عنوان نماینده گفتمان «سیاست‌نامه‌نویسی» در ایران پس از اسلام که خود حدود نیم قرن در سیاست عملی و صاحب تجربه و سی سال سکاندار وزارت در دستگاه سلجوقیان بود، از جایگاه ممتازی در این حوزه عملی از سیاست برخوردار است. رابطه اخلاق و سیاست در گفتمان و آموزه‌های او، تا حد زیادی روشن‌کننده نوع نگرش به رابطه اخلاق و سیاست در حوزه سیاست‌نامه‌نویسی یا اندیشه‌های سلوکی است. حوزه‌ای با سابقه کهن در تاریخ ایران که بخشی از فرهنگ سیاسی این مرز و بوم پرفراز و نشیب محسوب می‌شود.

خواجه نظام‌الملک آنچنان که بود

ابوعلی، حسن فرزند خواجه ابوالحسن علی بن اسحاق در سال ۴۰۸هـجری قمری در یکی از روستاهای طوس به دنیا آمد. پدر او از دهقان‌زادگان خطه طوس بود. دهقانان در ایران قبل از اسلام و چند سده پس از ورود اسلام، ملاکین درجه دوم بودند که جزء آزادگان و مردم اصیل و نجیب محسوب می‌شدند. این طبقه در تعادل جامعه نقش عمده‌ای داشتند و استواری طبقات پایین‌تر یعنی بزرگان و پیشه‌وران و غیر آنان به وجود ایشان بسته بود. در مرافعات و نزاع‌ها میان مردم داوری می‌کردند و در دفاع از حریم خود بسیار کوشا بودند.

پدر خواجه در دستگاه حکومتی حکمران خراسان داخل شده بود و به خدمت دیوانی اشتغال داشت و کم کم نیز ارتقاء مقام یافت و مامور اداره اموال دولتی در ناحیه طوس شد. خواجه پس از طی مقدمات علوم و آموختن فقه شافعی در حدود بیست سالگی به اعمال دیوانی مشغول و در بلاد مختلف خراسان در خدمت امیران بود. با هجوم ترکمانان سلجوقی به خراسان و سقوط غزنویان، خواجه ترجیح داد با سلجوقیان همکاری کند. وی پس از چند سال خدمت سرانجام به مرو نزد چغری بیگ داود برادر طغرل سلجوقی رفت. چغری با دیدن کیاست و ذکاوت وی او را به پسرش آلپ ارسلان محمد سپرد و گفت: «این حسن طوسی است، او را مدیر و مدبر خودساز و به جای پدر خویش بدان و خلاف رای او مکن».

وقتی آلپ ارسلان به حکومت رسید، خواجه نظام‌الملک را به جای ابونصر کندری به وزارت گماشت و خواجه از آن تاریخ تا پایان سلطنت ملکشاه، فرزند آلپ ارسلان یعنی در سال ۴۸۵ هجری قمری و تا هنگامی که کشته شد، عهده‌دار مقام وزارت بود. خواجه در طول حدود سی سال وزارت در فتح بلاد و تدبیر امور و سرکوبی مخالفان این دو پادشاه از خود کفایت زیاد نشان داد و توانست پایه‌های قدرت سلجوقیان را استحکام بخشیده و از حلب تا کاشغر را تحت امر ایشان درآورد. براساس همین پیشرفت و توانایی خواجه، امیرالشعراء معزی در مدح وی سروده است:

تو آن خجسته وزیری که از کفایت تو

کشید دولت سلجوق بر بعلّیین

تو آن ستوده مشیری که در فتوح و ظفر

شده است کلک تو با تیغ شهریار قرین

در چگونگی کشته شدن خواجه گفته شده است که وی به همراه سلطان ملکشاه از اصفهان به قصد بغداد حرکت کرد. در نزدیکی کرمانشاهان (صحنه) شخصی در لباس صوفیان برای تقدیم عرض حالی خود را به خواجه نزدیک کرد و زخمی با کاردی که پنهان کرده بود بر او وارد کرد و خواجه در اثر این جراحت در دهم رمضان ۴۸۵ هجری قمری بدرود حیات گفت. قاتل وی را از فدائیان اسماعیلی دانسته‌اند، زیرا خواجه با آنان بسیار دشمن بود.

برخی نیز قتل وی را به اغوای ملکشاه منسوب می‌دانند، زیرا در اواخر حکومت ملکشاه روابط میان آنان خصوصاً با سعایت برخی اصحاب، دچار نقار شده بود. ملکشاه در پی حادثه‌ای، خواجه را تهدید به عزل از منصب وزارت کرد و خواجه که خود را شریک سلطنت وی می‌دانست، در پاسخ پیک ملکشاه که پیام تهدیدآمیز سلطان را به وی ابلاغ کرده بود، گفت: «دولت آن تاج بر این دوات بسته است. هرگاه این دوات برداری آن تاج بر این دوات بسته است. هرگاه این دوات برداری آن تاج بردارند». یک ماه پس از مرگ خواجه، ملکشاه نیز در بغداد به شکل مرموزی درگذشت. لازم به ذکر است که خواجه نظام الملک را مشهورترین وزیر ایرانی بعد از اسلام دانسته‌اند.

در نیمه اول قرن پنجم، هجوم ترکان سلجوقی به ایران به زوال غزنویان و تشکیل حکومت سلجوقیان منجر می‌شود. سلجوقیان ترکان صحراگردی بودند که گاه برای گذراندن زندگی دست به قتل و غارت نیز می‌زدند. اولین سلطان سلجوقی، طغرل بود که به کمک دودمان خود به ویژه برادرش داودبیک، خراسان را به تصرف درآورد. سلجوقیان با تصرف نواحی شرقی ایران توانستند قدرت‌های قبیله‌ای و منطقه‌ای را آرام کرده و نهاد سلطنت را تثبیت کنند. راه‌اندازی تشکیلات اداری، سیستم منظم مالیات‌گیری که نتیجه آن درآمد منظم بود تشکیل ارتش ثابت در دوران زمامداری آنان استقرار یافت.

سلجوقیان مانند بسیاری از حکومت‌های غیرایرانیِ ایرانی شده، و البته نقش وزراء و مشاوران ایرانی در این تحولات، عامل عمده بوده است. خواجه نظام‌الملک، اساس تشکیلات سلجوقیان را در آن دوران سامان داد، در غرب ایران آل بویه در سال‌های میانی قرن پنجم دوران افول خود را پشت سر می گذاشتند. با گسترش سلطه سلجوقیان، برای اولین بار در سال ۴۵۵ هجری قمری در شیراز خطبه خوانده شد و در سال ۴۶۶ خوزستان مطیع دولت سلجوقیان شد. خلافت عباسیان در بغداد و خلافت فاطمیان در مصر نیز با تهدیدهایی مواجه بود. خلفای عباسی هم ناچار بودند موقعیت خود را در قبال قدرت روزافزون دستگاه سلطنت حفظ کنند. از طرف دیگر دستگاه خلافت آنان از سوی فاطمیان (شیعیان اسماعیلی) مصر تهدید می‌شد.

دستگاه فاطمی با ارسال مبلغان سعی در تبلیغ مذهب خود و تضعیف موقعیت عباسیان داشتند. آل بویه نیز رسماً سلاطین مسلط بر بغداد و عراق و نواحی غرب ایران بودند. آنان شیعه زیدی مذهب بودند و تحمل آنان برای سلاجقه که سنی‌های متعصب بودند دشوار بود. با تصرف بغداد بوسیله طغرل و پس از سیزده ماه اقامت، خلیفه وی را به حضور پذیرفت و القاب متعدد و دو تاج به نشانه فرمانروایی بر عرب و عجم به وی اعطاء کرد و بغداد را به تصرف خود درآورد و خطبه به نام «المستنصر» خلیفه فاطمی مصر خوانده شد.

یک سال بعد مجدداً ممتازی به سلجوقیان نزد خلیفه بخشید و طغرل از یک فرمانده بیابانگرد تبدیل به سلطانی شد که قلمرو وسیعی از ماوراء النهر تا بغداد را در اختیار داشت. همچنین با تهدیدات کندری وزیر طغرل، دختر خلیفه به مصاهرت طغرل درآمد.

پس از طغرل آلپ ارسلان به قدرت رسید و عمده فتوحات سلجوقیان در دوران وی اتفاق افتاد و در تمام وقایع و تحولات خواجه نظام الملک نقش اول را داشت. از وقاع مهم این دوره شکست امپراطوری روم شرقی، واقع در شمال دریاچه وان در ارمنستان بود. امپراطوری روم شرقی در سال ۴۶۲ با سپاهی به گفته ابن اثیر حدود دویست هزار نفر به نبرد با آلپ ارسلان پرداخت وی توانست با سپاه پانزده هزارنفری و با رشادت کم نظیر، امپراطور مغرور را شکست داده و اسیر کند. پادشاه سلجوقی حکومت ولایات تصرف شده را به عموزاده خویش به نام سلیمان واگذار کرد و سلیمان در سال ۴۷۰ هجری قمری دولت سلجوقیان را در آن سرزمین بنیان نهاد و شهر قونیه را که در آن زمان بسیار زیبا بود در آسیای صغیر پایتخت خود ساخت.

سلاجقه تا سال ۷۰۰ بر آن سرزمین‌ها حکومت کردند. آلپ ارسلان مانند عمویش با «القائم بامرا...» خلیفه عباسی معاصر بود. او هرچند به بغداد سفر نکرد اما رابطه صمیمانه‌ای با خلیفه داشت و در حمایت از خلیفه و دفع مخالفانش کوشا بود. ازدواج دختر وی با پسر خلیفه نزدیکی میان خاندان سلجوقی و عباسی را نیز استحکام مضاعف بخشید. پس از آلپ ارسلان، ملکشاه به قدرت رسید. وی سه سال از سلطنت خود را با «القائم» و بقیه را با «عبدالله المقتدی بامرالله» (۴۸۷-۴۶۷) معاصر بود.

دولت سلجوقی در دوران ملکشاه به منتهی درجه عظمت و شهرت رسید بگونه‌ای که قدرت خلافت بغداد عملاً تحت‌الشعاع قدرت سلاجقه قرار گرفت و تدبیر دستگاه خلافت بغداد با ملکشاه و وزیرش خواجه نظام الملک بود. اکثر مورخان، تمام پیشرفت‌ها و موفقیت‌های دوران پادشاهی ملکشاه را ناشی از کفایت و کاردانی خواجه نظام الملک دانسته‌اند. پادشاهان سلجوقی حنفی مذهب و خواجه شافعی مذهب بود و در نظامیه بغداد که تحت نظارت خواجه بود صرفاً فقه شافعی تدریس می‌شد. سلاطین سلجوقی با انگیزه مذهبی، حضور و وجود خلیفه را ضروری و حتی بصورت صوری یا واقعی منبع مشروعیت می‌دانستند.

فقهایی مانند ابوحامد محمد غزالی نیز در آراء و کتب خود سعی می‌کردند تا اولاً خلیفه را منبع مشروعیت حکومت و مناصب حکومتی معرفی کنند به گونه‌ای که دستگاه سلطنت نیز مجوز شرعی حکمرانی را با انتساب به خلیفه و تایید او حاصل کند و ثانیاً سلاطین را بازوی نظامی و اجرایی خلیفه محسوب کنند تا پیوندی میان دیدگاه و نگرشی دینی (براساس فقه عامه) و واقعیت زمان (قدرت سلاطین) برقرار سازند. ابوالحسن ماوردی فقیه برجسته شافعی مذهب (۴۵۰-۳۶۴هـ.ق) نیز ضمن بحث مستوفی در باب خلافت، مشروعیت دینی دستگاه سلطنت را منوط به تایید خلیفه می‌دانست.

با این اوصاف، تاریخ به خوبی در این مورد قضاوت کرده است. تعداد کثیری از مورخان بر این باور بوده و هستند که توسعه، پیشرفت و قدرت سلجوقیان بیش از هر عامل دیگری مدیون و مرهون کاردانی، درایت و کیاست خواجه نظام الملک بوده است. نظام الملک ایرانی توانست بسیاری از امور سلجوقیان را سامان دهد و حتی بالاتر از آن، موفق شد دست بنی عباس را به آرامی از دامان جهان اسلام آن روزگار کوتاه کند.

علیرضا صدقی