حس آمیزی چیست ؟ (+ انواع حس‌آمیزی)

آمیختن دو یا چند حس در کلام، حس آمیزی نامیده میشود

حس آمیزی

حس آمیزی به آمیختن دو یا چند حس از حواس پنجگانه در کلام اطلاق میشود که این حواس، شامل بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه است. حس آمیزی باعث کنجکاو شدن ذهن می گردد و با ایجاد موسیقی معنوی، بر تأثیر و زیبایی سخن می افزاید. از نمونه هایی حس آمیزی در ادبیات عامیانه  می توان به عبارت های« خبر تلخ»،« قیافه بانمک» اشاره کرد که حس شنوایی و حس بینایی در آنها با حس چشایی آمیخته شده است. حواس پنج گانه، متشکل از حواسی نظیر حسّ شنوایی، حسّ بینایی، حسّ چشایی، حسّ بویایی و حسّ لامسه می باشد.

گاهی اوقات صرفا یک کلمه در حس آمیزی به یک حس خاص، مربوط میشود و کلمه دیگر به صفات پنجگانه مربوط نیست بلکه قابل درک با قوای ادراکی دیگر، نظیر فریب آبی رنگ میشود.

پیشینه ارایه ادبی حس آمیزی

قدمت حس آمیزی در زبان و ادبیات فارسی، زیاد است و شاعرانی ازجمله فردوسی،  مولوی و ... از حس آمیزی در اشعارشان بهره می بردند. برخی از شاعران سبک هندی که از این آرایه در اشعارشان استفاده می کردند صائب تبریزی و بیدل دهلوی بودند. همچنین این آرایه در اشعار شاعران امروزی مانند اشعار سهراب سپهری بکار رفته است.

معنای حس آمیزی

در لغت نامه دهخدا، کلمه ی حس به معنای ادراک،  درک و احساس می باشد و کلمه آمیزی برگرفته از مصدر آمیزش است و معنای لغوی آن تلفیق،  مراوده و آمیختن می باشد. آرایه حس آمیزی در ابتدا به دسته ای از آرایه های معنوی، وابسته است. این آرایه به این معناست که چندین حس با یکدیگر، ترکیب شده است.

گاهی در حس آمیزی صرفا یک کلمه مربوط به یک حس خاص است

انواع ساختار آرایه حس آمیزی

با توجه به دستور کلمات، حس آمیزی در اشعار و متون، متشکل از دو روش ترکیبی و غیرترکیبی می باشد.

>> ترکیبی:

آرایه حس آمیزی در اشعار و متون به صورت ترکیب اضافی یا ترکیب وصفی دیده می شود. ترکیبات وصفی، شامل صدای گرم و ترکیبات اضافی نظیر بوی عشق می باشد. البته ترکیبات وصفی مغلوب، از چنین خاصیتی برخوردار است مثل تلخند که همان خنده تلخ است.

>> غیرترکیبی:

ترکیبات وصفی و اضافی در حالت غیرترکیبی آرایه حس آمیزی، کاربرد ندارند و اغلب در جمله به شکل فعل بکار می روند. مانند بو شنیدن، درد خوردن

انواع حس آمیزی

طرفین حس امیزی باعث ایجاد دو دسته کلی برای این آرایه میشوند.

* حسی- انتزاعی:

هنگامی که یکی از حواس در ابیات یا متون، در دسته حواس پنج گانه قرار گیرد و دیگری متعلق به دسته ای نباشد؛ انتزاعی یا بی حس است که به آن حس آمیزی حسی- انتزاعی می گویند. این نکته را در نظر داشته باشید که اغلب این دسته به صورت ترکیب اضافی حضور دارند.

مثال:بر لب کوه جنون خنده شیرین بهار

نقش زخمی است که از تیشه فرهاد شکفت.

نصرالله مردانی

ترکیب خنده شیرین از ترکیب حس چشایی با یک حس انتزاعی به دست می آید. البته از حسن تعلیل در این بیت،  استفاده شده است.

آرایه حس آمیزی قدمتی طولانی‌ در زبان و ادبیات فارسی دارد

* حسی- حسی:

وقتی که هر دو سمت ماجرا به حواس پنج گانه تعلق داشته باشد؛ حسی- حسی که یکی از انواع حس آمیزی است، بوجود می آید.

مثال: بی هیچ اثری از آن روشنایی های مبهم و خنک تابستان، شاخه های عظیم به وضعی موحش سیخ ایستاده بودند.

بینوایان، ویکتور هوگو

ترکیب روشنایی خنک به دو حس بینایی و لامسه وابسته است.

روش پیدا کردن آرایه حس آمیزی در شعر و متن

دقت کنید که حس آمیزی به هر شکلی در آرایه، استفاده شود حتماً یکی از حواس پنجگانه در آن بکار رفته است. پس اگر حس پنجگانه ای را با خواندن شعر یا متن، مشاهده کردید؛ به بررسی آن بپردازید. سپس براساس ترکیبات و کلمات کنار این حواس می توانید به تطابق یا عدم تطابق حس و محسوس با یکدیگر، پی ببرید. درصورت وابسته بودن حس و محسوس به یک دسته، آرایه ای وجود ندارد ولی چنانچه به دو حس متفاوت، تعلق داشته باشند؛ آرایه حس آمیزی وجود دارد.

نقطه اوج حس‌آمیزی در اشعار بیدل دهلوی و صائب تبریزی و سهراب سپهری است

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش