سونامی فرار کارآفرین‌ها با زنگ خطر مهاجرت نیروهای متخصص از کشور

طی روزهای گذشته در حالی افزایش مهاجرت پزشکان و کادر درمان نقل محافل شده است که چند روز پیش «بهرام صلواتی» رییس رصدخانه ملی مهاجرت ایران از میل به مهاجرت در جامعه ایران در میان دانشجویان و جامعه آکادمیک بالای ۶۵ درصد خبر داد و همچنین اعلام کرد در استارت‌آپ‌ها میل به مهاجرت به ۶۳ درصد رسیده است.

وی از تاثیر شرایط وخیم و ناپایدار اینترنت در ایران و تاثیر آن بر مهاجرت استارت‌آپ‌ها و نیروهای فنی آنها به خارج از کشور انتقاد کرد و گفت که در آینده نزدیک همسایه‌ای را در سمت شمال‌غرب خواهیم داشت که بخش قابل‌توجهی از ایرانیان ساکن آنجا هستند. صلواتی درباره علت مهاجرت این نیروهای متخصص به همسایگان ایران نیز می‌گوید که به دلیل اینکه میل به مهاجرت در داخل کشور افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر ظرفیت کشورهای اروپایی یا مقاصد اصلی محدود است، بر این اساس مقاصد جدیدی همچون کشور ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس شکل گرفته است که قسمتی از بار مهاجرتی ایران دارد در آنجا تخلیه می‌شود.

 وی این کشورها را ترانزیت آینده این نیروها قلمداد کرد و گفت که ترکیه تاکنون، حداقل برای مهاجران ایران و افغانستان بیشتر به عنوان کشور ترانزیت عمل می‌کرد. یعنی افراد خودشان را به آنجا می‌رساندند و بعد اگر می‌خواستند، به شکل قانونی یا غیرقانونی به کشور دیگری مهاجرت می‌کردند.

ولی الان دیگر در خود ترکیه هم قسمتی از مهاجران ایرانی دارند رسوخ می‌کنند و در آینده نزدیک ما یک همسایه‌ای را در سمت شمال‌غربی خواهیم دید که بخش قابل‌توجهی از ایرانیان آنجا ساکن هستند. بنابراین به عقیده کارشناسان شرایط اقتصادی نامناسب و محدودیت‌هایی که در مقابل ایجاد کسب‌وکارهای نوپا قرار دارد، در نهایت باعث می‌شود که منابع انسانی متخصص و ماهر میل به مهاجرت از کشور پیدا کنند. 

اما مهاجرت بیش از حد معمول نیروی متخصص، سبب مشکلات اساسی است، زیرا می‌تواند کشور را با یک خلاء نیروی انسانی مواجه کند. اما برخی کارشناسان نیز بر این باورند که این روزها با یک پدیده دیگر هم در همین زمینه مواجه هستیم که نوعی خروج نیروی نخبه و متخصص از اقتصاد است، اما بدون مهاجرت فیزیکی.

زیرا ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که اقتصاد تا حدود زیادی دیجیتالی شده است؛ لذا ما همین الان هم نیرو‌های متخصصی داریم که با شرکت‌های خارجی کار می‌کنند، اما از ایران خارج نشده‌اند و توانمندی و انرژی و زمان خود را از اقتصاد ایران خارج کرده‌اند و تمایلی به همکاری با بخش خصوصی و غیرخصوصی در ایران ندارند. به عبارت ساده‌تر جدا از مهاجرت فیزیکی یک مهاجرت مهارت غیرفیزیکی هم در ایران رخ داده و در جریان است. در هر صورت به عقیده کارشناسان، زمانی که شرکت‌های استارت‌آپی‌ و کسب‌وکارهای ما نمی‌توانند حتی با حداقل حقوق و دستمزد استارت‌آپ‌های جهانی رقابت کنند، در نتیجه افراد تحت تاثیر انگیزه‌های مالی و شرایط ویژه کاری که دارند، بازار کار ایران را ترک می‌کنند.

مهاجرت برای ناامیدی

«امیرمحمود حریرچی» جامعه‌شناس با اشاره به دلایل افزایش مهاجرت در میان استارت‌آپ‌ها به «جهان‌صنعت» گفت: این روزها با اینکه تمام حواس‌ها به مهاجرت پزشکان و کادر درمان است اما بسیاری از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌ها به دلیل مشکلات اقتصادی و نوسانات ارزی، کشور را به مقصد دیگر ترک می‌کنند.

مهاجرت اقتصادی اغلب در بین کارآفرینان جوان اتفاق می‌افتد و در حال حاضر شاهد مهاجرت صاحبان ایده‌ها و استارت‌آپ‌هایی هستیم که از حمایت داخلی به هر دلیلی ناامید شده‌اند و چشم‌انداز فعالیت‌های اقتصادی خود را در کشورهای دیگر مشاهده می‌کنند.

از طرفی نوسانات ارزی و مشکلات اقتصادی نیز در این موضوع نقش بسزایی دارد. بسیاری از استارت‌آپ‌ها برای راه‌اندازی شغل خود به سرمایه نیاز دارند، این سرمایه را معمولا دولت‌ها در اختیار آنها قرار می‌دهند اما با توجه به شرایط امروزی، نه‌تنها حمایتی از آنها نمی‌شود بلکه به دلیل قطعی اینترنت بسیاری از استارت‌آپ‌ها ورشکست و تعداد زیادی از جوانان بیکار شده‌اند. اینکه آنها بخواهند مهاجرت کنند، کاملا طبیعی است، بنابراین چون ایده‌های اقتصادی آنها با یک نوعی از خلاقیت و نوآوری همراه است و حمایتی از ارگان‌های دولتی در این خصوص مشاهده نمی‌کنند، اغلب تمایل نشان می‌دهند که فعالیت خود را در بسترهای جذاب دیگر و در کشورهای آمریکایی و اروپایی و برخی کشورهای همسایه دنبال کنند.

وی افزود: هرگونه فعالیت اقتصادی نیازمند بسترهایی است که تعامل شما را با جهان حفظ کند و شما بتوانید با تازه‌های حوزه خود یا فعالان این زمینه در خارج از ایران ارتباط داشته باشید و در این زمینه بسیاری از فعالان اقتصادی منتظر توافق موسوم به برجام نه به عنوان یک سند سیاسی و اقتصادی بلکه به عنوان راهی برای تعامل با دنیا بودند و بی‌نتیجه ماندن آن توانست بسیاری از فعالان اقتصادی را قانع کند که فضا برای کار اقتصادی در کشور محدودتر می‌شود. از طرفی سخن‌های پیرامون طرح صیانت نیز منجر شد تا خیل عظیمی از افرادی که حوزه فعالیت آنها در بستر IT بود، تصمیم به مهاجرت گرفتند و بسترهای اقتصادی و اجتماعی کشور را برای ادامه فعالیت مناسب ندیدند.

به نظر می‌رسد مهاجرت‌های اقتصادی عمدتا به دلایل نزدیکی جغرافیایی و ارائه خدمات ویژه و مزایای بسیار بالا به کشور امارات و در صورت دارا بودن مولفه‌های علمی بالا به کشورهایی مانند کانادا و پرتغال در حال انجام است. عمده این مجموعه‌ها به صورت دسته‌جمعی مهاجرت می‌کنند زیرا اغلب فعالان اقتصادی این بخش از جامعه تحصیلکرده کشور محسوب می‌شوند و در صورت عدم راه‌اندازی کسب‌و‌کار خود نیز فرصتی برای اشتغال در حوزه‌های دیگر نخواهند داشت.

این آسیب‌شناس اجتماعی با اشاره به اینکه این سیاست‌ها خطر افزایش نرخ بیکاری در آینده را بسیار افزایش می‌دهد، بیان کرد: با این حال یک تعدادی از این افراد به هر علتی مانده‌اند و سعی می‌کنند خیلی عاشقانه به فعالیت خود ادامه دهند و منتظر روزی هستند که دولت از آنها حمایت کند.

البته همه هشدار داده بودند که در پی نوسانات ارزی دیر یا زود به این نقطه خواهیم رسید که تعداد زیادی از افراد متخصص و نخبه تصمیم به خروج از کشور خواهند گرفت. وقتی که آمار اشتغال مداوم کاهش پیدا می‌کند، وقتی مردم هر ساله باید زمان بیشتری را برای افزایش درآمد، در حال کار کردن باشند و باز هم درآمد آنها کفاف یک زندگی مناسب را ندهد، وقتی امنیت شغلی برایشان وجود ندارد، مشخص است که ترجیح می‌دهند به کشور‌های دیگر مهاجرت کنند. با این حال بدون شک هنوز مسوولان متوجه اصل ماجرا نشده‌اند. هنوز نمی‌دانند کشور با چه خطر بزرگی مواجه است و چه تهدید خطرناکی سایه بر ایران انداخته است.

از طرفی این روزها با یک پدیده دیگر هم در همین زمینه مواجه هستیم که نوعی خروج نیروی نخبه و متخصص از اقتصاد است، اما بدون مهاجرت فیزیکی، زیرا در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که اقتصاد تا حدود زیادی دیجیتالی شده است، لذا همین الان هم نیرو‌های متخصصی داریم که با شرکت‌های خارجی کار می‌کنند، اما از ایران خارج نشده‌اند، اما توانمندی، انرژی و زمان خود را از اقتصاد ایران خارج کرده‌اند و تمایلی به همکاری با بخش خصوصی و غیرخصوصی در ایران ندارند. به عبارت ساده‌تر جدا از مهاجرت فیزیکی یک مهاجرت مهارت غیرفیزیکی هم در ایران رخ داده و در جریان است.

وی با تاکید بر اینکه مهاجرت حتی در بهترین حالت برای فردی که این مساله را انتخاب کرده است تصمیمی معادل قطع عضو محسوب می‌شود و هیچ‌کس حتی در بدترین شرایط تمایلی به ترک وطن خود ندارد، گفت: روند فعلی هیچ نشانه‌ای از اصلاح یا تغییر در امور و تصمیمات و سیاست‌ها را در حوزه اقتصادی نشان نمی‌دهد و این می‌تواند به پررنگ‌تر شدن این روند کمک کند. اما یک فعال اقتصادی وقتی می‌بیند بعد از سال‌ها فعالیت نه تنها نمی‌تواند کسب‌و‌کار خود را گسترش دهد بلکه حتی توانایی غلبه بر تورم را هم ندارد، دیگر امیدی برای ادامه فعالیت در کشور نخواهد داشت و تنها گزینه یعنی مهاجرت را انتخاب می‌کند.

متاسفانه برخی مسوولان هیچ اقدام مثبتی برای تغییر ساختار‌ها و اوضاع موجود اقتصادی نمی‌کنند تا مانع از خروج نخبگان و سرمایه‌های مالی و انسانی شوند، زیرا هیچ‌وقت با این ساختار اقتصادی ایران نمی‌توانیم نیرو‌هایی که رفته‌اند را جذب کنیم و مانع از افزایش مهاجرت شویم. واقعیت این است که اقتصاد ایران هیچ جذابیتی برای ایرانیان خارج‌نشین ندارد.