سینمای مستند همیشه در حاشیه فجر قرار داشته است

فیلم مستند «بهارستان، خانه ملت» را بابک بهداد تهیه و کارگردانی کرده است. بهداد در فیلم جدید خود جغرافیای تاریخی و اجتماعی منطقه بهارستان تهران را از دوره ناصرالدین شاه تا سال ۱۳۵۷ به تصویر کشیده است. فیلم، فضایی شهری دارد و تهران مدرن را مورد توجه و تأکید قرار می‌دهد و از طریق بهارستان به بازخوانی تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. بهداد که با این فیلم حضور موفقی در جشنواره سینما حقیقت داشته حالا با مستند «بهارستان خانه ملت» به جشنواره فجر آمده است. با این مستندساز درباره جشنواره فجر و مستندش به گفت‌وگو پرداختیم.

حضور مستند در جشنواره فجر امسال با حاشیه‌های زیادی همراه بوده است. به نظر شما چقدر مستند در جشنواره فجر جدی گرفته می‌شود؟

جشنواره فجر یکی از مهم‌ترین جشنواره‌های ایران است و برای سینمای مستند اهمیت زیادی دارد. متأسفانه سینمای مستند همیشه در حاشیه این جشنواره قرار گرفته و اجازه داده نشده تا این بخش جای خودش را در بین انواع فیلم‌های جشنواره فجر باز کند. به نظر من حضور فیلم مستند در جشنواره فیلم فجر درست و ضروری است و هیچ منافاتی با جشنواره فیلم‌های مستند مانند جشنواره حقیقت یا جشنواره‌های دیگر ندارد. این جشنواره می‌تواند به‌صورت مستقل برای خودش بخشی را برای نمایش فیلم‌های مستند داشته باشد. همچنین رقابتی بین این فیلم‌ها ایجاد می‌کند.

از نگاه شما دلیل درحاشیه قرار گرفتن مستند چیست؟

بخشی از آن به خاطر تغییر مدیریت‌ها و دبیر جشنواره بوده است و بخش دیگری به‌دلیل تغییر کلی حال وهوای جشنواره است که هرساله با تغییر مواجه می‌شود. به عقیده من باید یک آیین نامه واحد و کلی برای جشنواره نوشته شود تا همه اهالی سینما بستر کاری خود و نسبت خود را با جشنواره بفهمند. این تغییرات باعث سردرگمی مخاطبان و مستندسازان می‌شود. مثلاً در بعضی از سال‌ها از ۱۰ فیلم و سال‌های دیگر از ۵ فیلم نام برده می‌شود که در جشنواره حاضر شوند. یک سال از سه تندیس نام می‌برند و یک سال دیگر از یک تندیس.

به نظر من واحد کردن این نگاه و رسیدن به یک انضباط در جشنواره کار خیلی پیچیده‌ای نیست و باید آن را به دست خود فیلمسازان یا صنوف سینمای مستند بسپارند. این اصناف می‌توانند یک آیین نامه منظم تدوین کنند. این بخش حتی می‌تواند یک دبیر بخش مستند نیز داشته باشد تا بر اجرا و انجام درست آن نظارت داشته باشد تا به این وضعیت سروسامان بدهد. در کنار سینمای داستانی باید موقعیتی برای نمایش و اکران سینمای مستند فراهم شود تا این فیلم‌ها نمایش داده شود.

در مراسم قرعه کشی مستندسازان به این حاشیه‌نشینی اعتراض کردند. دلیل آن چه بود؟

امسال هنگام قرعه کشی در سینمای رسانه دوستان مستندساز اعتراض کردند که فقط سانس اول و یک سانس مرده به سینمای مستند اختصاص دادند. درهمین رابطه انجمن مستندسازان یک اعتراضی کرد و بیانیه‌ای هم داد اما این رویکرد می‌‌تواند خیلی منظم‌تر و منطقی‌تر دنبال و در جشنواره اعمال شود.

یعنی مستندسازان ما برای اینکه آثارشان در جشنواره فجر حضور داشته باشد باید مدام اعتراض کنند تا به حق‌شان برسند. رویکرد شما چیست؟

اعتراض و انتقاد می‌تواند تأثیرگذار باشد اما باید این انتقاد درست و حسابی و فکر شده باشد. یعنی باید اصولی را دنبال کند که به نتیجه و یک قانون مدون برسد. به عقیده من بهترین کار باید از جانب صنف انجام شود. یعنی اصناف مستند باید این کار را انجام دهند. یعنی کارگروه‌های جشنواره این موضوع را هرساله دیده بانی و سال به سال این روند را بهتر کنند. ما برای سینمای مستند این کار را انجام می‌دهیم و بحث منفعت شخصی در آن مطرح نیست. حضور بخش مستند در جشنواره فجر بحث تازه‌ای نیست.

حتی صحبت‌هایی شده بود که باتوجه به جشنواره سینما حقیقت این بخش موازی کاری است و باید از جشنواره فجر برداشته شود. در صورتی که سینمای مستند هم می‌تواند مانند فیلم کوتاه و انیمیشن در جشنواره حضور داشته باشد و مخاطبان خودش را هم داشته باشد. اما این مسأله باید به یک ترکیب و سازوکار درستی برسد. نباید این رویه مدام تغییر کند. وقتی شما در یک سال نتیجه درستی از روش و رویکردتان می‌بینید باید آن را ادامه دهید و تثبیت کنید.

نباید با تغییر یک دبیر این بخش‌ها به سلیقه افراد واگذار شود. ما باید یک آیین‌نامه درست داشته باشیم و طبق آن آیین‌نامه مثل تمام جشنواره‌های بین‌المللی عمل کنیم. این موضوع نباید با اعتراض و جنجال هرساله صورت بگیرد و حل وفصل آن کار پیچیده‌ای نیست. بهترین کار پایبندی به آیین‌نامه بخش مستند است.

مستند شما درباره فضای تهران در دل تاریخ است.

مستند «بهارستان، خانه ملت» یک مستند تاریخی است که جغرافیای سیاسی و اجتماعی بخشی از ایران را مطرح می‌کند و به یک بخش از لوکیشن بهارستان که میدان و باغ بهارستان و مجلس سرای سپهسالار و مسجد سپهسالار است، می‌پردازد. در این جغرافیا شاهد اتفاقات تاریخی زیادی بودیم، تمام اتفاقات سیاسی در مجلس و تصمیماتی که گرفته و بررسی می‌شوند یا پیشنهادهایی که مجلس ارائه می‌دهد روی بخش بدنه سیاسی ایران تأثیر زیادی می‌گذارد. همین مسأله باعث می‌شود خیلی از تجمعات و تظاهرات در خود میدان و مجلس صورت بگیرد که واقعه ۳۰ تیر، کودتای ۲۸ مرداد، ترور ۳-۴ نخست‌وزیر در خود میدان بهارستان از این دست اتفاقات است.

اما فیلم در آستانه انقلاب به پایان می‌رسد.

این فیلم را با محوریت اتفاقات تاریخی سیاسی در آن منطقه ساختم که از دوره ناصر‌الدین شاه شروع می‌شود و به چگونگی شکل گرفتن بهارستان می‌پردازد و ادامه پیدا می‌کند و اول انقلاب هم فیلم تمام می‌شود و البته این تصمیم معنادار است. جسارت داشتن در ساخت فیلم مستند به خود مستندساز و شرایطی که در آن فیلم می‌سازد، بستگی دارد. بالاخره خط قرمزهایی در این مسیر وجود دارد که موجب می‌شود مستندساز خودش را سانسور کند، چرا که باید فیلمش را به ارشاد یا تلویزیون ارائه دهد و آنها نیز یک خط قرمزهایی دارند که تا یک حدی به فیلم مستند اجازه می‌دهند به یک‌سری مسائل بپردازد.

مخصوصاً فیلم‌های مستند اجتماعی که در حال حاضر یک مقدار به سختی تولید می‌شوند و پر و بال می‌گیرند. برای من البته این منطقه و نشان دادن وقایع آن مهم است. اولین ساختمان مجلس هم در بهارستان است و وقتی که شکل می‌گیرد اتفاقات مهم سیاسی همانجا به وقوع می‌پیوندند و آدم‌های مهم سیاسی به آنجا رفت و آمد می‌کنند. تحقیق این فیلم تقریباً سه سال ونیم طول کشید و روزنامه‌های دوره مشروطه، قاجار و پهلوی اول و دوم را مطالعه می‌کردیم. اسناد و مدارک را جمع‌آوری کردیم و سعی کردیم دراین پژوهش به نکاتی بپردازیم که تا به حال در کمتر فیلمی به آن اشاره شده است.

در مستند «بهارستان، خانه‌ ملت» شما از اهالی سینمای مستند به‌عنوان راوی استفاده کردید. در این‌باره توضیح دهید.

من برای صدای شخصیت‌های تاریخی و از صدای مستندسازهایی از جمله آقای تهامی‌نژاد، محمدرضا اصلانی، ارد عطارپور، ارد زند، مهدی باقری، محسن استادعلی، مرتضی شاملی، محمد دامن زن، محمد آفریده، ابراهیم مختاری و … استفاده کردم. دلیل من این بود که خواستم تجربه تازه‌ای انجام بدهم و البته پیش از این کسی دست به چنین کاری نزده بود.

به‌نظر خودتان این تصمیم چقدر درست بود؟

خوشبختانه این تصمیم در عمل جواب داد و مخاطبان فیلم این صداها را دوست داشتند. حتی خیلی‌ها فکر کردند از دوبلورهای حرفه‌ای در فیلم استفاده کردم. این فیلم ویژگی‌های تجربی دارد و سعی کردم در ساختار و روایت تجربه تازه‌ای داشته باشم. بخشی از این تجربه برای خودم تازگی دارد.

کامبیز حضرتی