زندگینامه ابن طفیل، شاعر و فیلسوف اندلسی

ابن طفیل طبیب شاعر، وزیر و فقیه‌ اندلسی‌ بود

چکیده ای از بیوگرافی ابن طفیل

نام:ابوبکر محمد بن عبدالملک بن محمدبن محمدبن طفیل القیسی

زاده:۱۱۰۵

زادگاه:Guadix, اندلس

ملیت:ایرانی

سمت:طبیب ، فیلسوف ، شاعر، وزیر و فقیه اندلسی

دوران:دوران طلایی اسلام

درگذشت:۵۸۱ق

بیوگرافی ابن طفیل

ابوبکر محمد بن عبدالملک بن طفیل در وادی آش واقع در دیار غرناطه در اوایل قرن ششم هجری دیده به جهان گشود. نسب این شاعر به طفیل نامی با سه واسطه میرسد که القیسی، نام قبیله ی آن طفیل بوده است و بیانگر اینست که اصل و نسبش به قبیلهٔ قیس، مشهورترین قبیله ی عربستان برمیگردد. ابن طفیل با نام های دیگری شهرت داشت که از آن ها می توان به اندلسی، قرطبی و اشبیلی اشاره کرد.

فعالیت های ابن طفیل

ابن طفیل نیز مانند همکارانش به عنوان دانشمند معروفی شناخته میشد که مهارت خاصی در علوم و معارف زمانش نظیر پزشکی و ریاضی و هیئت و فلسفه و شعر داشت و فرماندار غرناطه، او را بعنوان دبیر انتخاب کرد. ابن طفیل با سفر به مراکش با دومین سلطان سلسله ی الموحدون به نام ابویعقوب یوسف( ۵۵۹ /۵۸۰ هجری- ۱۱۶۳/ ۱۱۸۴ میلادی)، دوست شد و ابویعقوب یوسف، او را بعنوان پزشک و وزیر او گردید. ابن طفیل بخاطر علاقه ی سلطان به تجزیه و تحلیل آثار ارسطو، ابن رشد( دوستش) را برای انجام این کار انتخاب کرد.

ابن طفیل، به سرودن اشعاری پرداخت و اشعارى را در این زمینه از خود برجای گذاشت، اماچنین اشعاری قابل مقایسه با اشعار خوب و ممتاز شعراى بزرگ نیست. مراكشى با فرزند ابن طفیل به نام یحیى در سال ۶۰۳ق در مراكش دیدار كرد و با شنیدن ابیاتى از او به نقل آن ها پرداخت. افراد دیگری بعد از مراكشى به بیان ابیات و قصاید او پرداختند که از آن ها می توان به ابن ابار، ابن سعید، صفدى، ابن خطیب و مقرى اشاره کرد. ابن طفیل آشنا به فنون ادب و موسیقى بود و سرآمد اقران در اجزاءِ حكمت و فنون مختلف بود؛ به این ترتیب جامگى و مشاهره با عناوین متعدد علمى، دریافت مى كرد. مقرى، به نقل متن نامه اى از ابن طفیل پرداخت كه بیانگر مهارت خوبش در ادب و فن دبیرى بود.

ابن طفیل در بسیارى از عقاید و افكارش با وجود رواج مذهب اشعرى در آن زمان ، موضع معتزلى دارد و حامی اندیشه هاى معتزله است؛ مثلاً ابن طفیل به عینیت صفات با ذات قائل شده و با ابوهذیل علاّف در مورد صفات خداوند، همسو شده است و در آن داستانی كه حى بن یقظان، موفق به کشف حقایقى با کمک عقلش گردید و از جانب خداوند، پیامبرانشان را آورد و به مردم ابلاغ كرد، موضعى معتزلى اتخاذ كرده است، بدین دلیل که معتزلیان نیز عقیده ی خاصی به اصالت عقل داشتند و به سخن گفتن درخصوص شریعت عقل مى پرداختند.

باوجود رواج مذهب اشعرى در زمان ابن طفيل، وى در بسيارى از عقايد خود موضع معتزلى دارد

مقام و منزلت ابن طفیل بعد از مرگ ابویعقوب، در دستگاه دولت موحدون مثل قبل بود و او را از مقامش محروم نکردند و با این که فرزند ابویعقوب به نام ابویوسف در سال ۵۸۰ق روى كار آمد؛ هنوز هم ابن طفیل، همان مقام وزارت را بر عهده داشت.

اساتید ابن طفیل

اطلاعات دقیقی درباره محل و چگونگى تحصیلات و استادان ابن طفیل دردسترس نیست؛ فقط طبق گفته ی برخى، وی تحصیلات خود را در غرناطه فراگرفت. ادعای مراكشى این بود كه فلسفه را نزد جماعتى از محققان فلاسفه نظیر ابن باجه اموزش دید، ولی طبق بیانات ابن طفیل در رساله« حى بن یقظان»، با ابن باجه هیچ گونه ملاقاتى نداشته است؛ با این وجود برخى می گویند كه شاید ابن طفیل بدین دلیل هرگونه ملاقاتى با ابن باجه را انکار میکرد که ابن باجه به الحاد شهرت یافته بود.

از استادان ابن طفیل می توان به ابومحمد رُشاطى، ابن خطیب و عبدالحق بن عطیه اشاره كرد. بنابر گزارش ابن دحیه راجع به زندگى یکى از دانشمندان اندلس به نام محمد بن شرف، مى توان گفت كه فرزندش به نام ابوالفضل جعفر بن محمد، علم و دانش را به ابن طفیل اموزش داد. با اینكه اطلاعات دقیقی درخصوص این که ابن طفیل در كجا و نزد چه كسانى فلسفه را یاد گرفت؛ دردسترس نیست ولی مقام علمى و فلسفى وى در نزد همه منابع متقدم و متأخر، مورد تحسین قرار گرفته است و به عنوان یکى از فلاسفه مشهور شناخته میشود و نوشته اند كه آگاه به جمیع اجزاء حكمت، بوده و برای جمع بین حكمت و شریعت، بسیار مشتاق بوده است و نیز اطلاعات گسترده اى در خصوص علوم اسلامى دیگر داشته است.

ابن دحیه علاوه بر این که عناوین علمى ابن طفیل را بیان کرده است؛ از او به عنوان یگانه عصر و فرید دهر یاد می کند. همچنین ابن سعید نوشته است كه پدرم مى گفت پس از دیدار با هریک از علما، آن ها معتقد بودند که ابن طفیل، برتر از ابن باجه است و ابن ابى زرع به تحسین و تمجید از ابن طفیل به خاطر مهارتش در طب و جراحى پرداخت.

اوضاع اجتماعی در زمان ابن طفیل

حکومت اسلامی در مغرب در زمان ابن طفیل تحت تسلط موحدون بود و حاکمان این دوره علاقه بسیاری به جمع میان عقل و دین داشتند. حکومت مغرب در جهان اسلام به بربرها سپرده شده بود ولی ابن تومرت پس از انتخاب دولت موحدون بجای دولت مرابطون، در میدان مذهب و سیاست ظاهر شد و به ادعای مهدویت در سال ۵۱۵ق پرداخت. عظمت موحدون که مرکزش مراکش بود؛ در دوره ای که ابو یعقوب یوسف و ابویوسف یعقوب بجای عبدالمومن بن علی انتخاب شد، پیشرفت بسیاری کرد.

آن ها علم کلام را گسترش دادند. همچنین وقتی که در مغرب، مذاهب اشعری و اندیشه های غزالی رواج پیدا کردند؛ گرایش عقلی گرایی در مذاهب متکلمان بوجود آمد. البته بعضی از آزاد اندیشان که به سنت سلف، پای بند بودند؛ از چنین رویدادی خشنود نبودند ولی تأمل فلسفی و تدبر در امور در اثر این جنبش عقلی بوجود آمد. این اتفاقات، مصادف با زمانی بود که خشم مردم با هرگونه نظر عقلی برانگیخته می شد ولی سیاستمداران و اندیشمندان بسیاری در تلاش بودند تا مردم به سطح معرفت عقلی و فلسفی دستیابی پیدا نکنند و بنابراین در تلاش برای تفکیک دین از فلسفه بودند و حاکمان سلسله موحدون، علاقه وافری به مذاهب کلامی داشتند ولی ابویعقوب و جانشینش در بین این حاکمین تا حد ممکن به علوم عقلی توجه نشان دادند و همین علاقه باعث شد تا آن ها در مدت کوتاهی، فلسفه را در دربار رونق دهند.

در چنین شرایطی ابن طفیل می زیست و مقام والایی در دستگاه خلافت موحدون داشت و با ابویعقوب یوسف، اوقاتش را سپری میکرد و چنین مصاحبتی در میان ابن طفیل و ابویعقوب یوسف به خاطر نوعی قرابت روحی بود. ابن طفیل و ابویعقوب یوسف نیز آشنا به برخی از علوم آراسته بود و فن بیان خوبی داشت ولی این حافظ قرآن( ابن طفیل) با عالمان و فاضلان بسیاری در ارتباط بود. از دیگر مهارت های ابن طفیل می توان به تسلط او در ادبیات عرب و کتب فقهی اشاره کرد.

آثار ابن طفیل

تنها چند اثر از آثار ابن طفیل، به غیر از رساله« حى بن یقظان»، به صورت پراكنده دردسترس است؛ در خزانه كتب خطى قرویین در شهر فاس، یکی از آثار ابن طفیل به نام« ارجوزة الطبیة» وجود دارد. در شماره اول مجله« معهد الدراسات الاسلامیة» به كوشش گارثیا گومث، قصیده اى در باب سیاست از ابن طفیل در مادرید چاپ شده است که در كتب و مراجع متقدم از این قصاید و ابیات استفاده شده است. در کتابخانه اسكوریال، نسخه خطى« اسرار الحكمة المشرقیة» نگهداری میشود که صرفا قسمتى از رساله« حى بن یقظان» می باشد.

در زمان ابن طفیل حکومت اسلامی در مغرب در دست موحدون قرار داشت

موضوع رساله ی حى بن یقظان بسیار مهم است و اندیشمندان بسیاری در تلاشند تا در این داستان به بیان مقصود ابن طفیل بپردازند. در ادامه تعدادی از این نظریات را به اختصار بیان می کنیم :

برطبق عقیده و باور بعضی از افراد، ثابت کردن خلود و جاودانگی نفس ناطقه انسان به عنوان مقصود ابن طفیل در این داستان محسوب میشود که با انتقال به بدن مادی بعنوان ابزاری از توانایی های بدنی برای رسیدن به مراحل کمال استفاده کرده و در نتیجه به عالم دیگری از طریق دنیای مادی انتقال پیدا می کند و بالقوه هایش به مرحلهٔ فعلیت می رسد. بعضی از افراد می گویند که هدف ابن طفیل این بوده که ابتدای خلفت انسان را نشان دهد.

درگذشت ابن طفیل

ابن طفیل سرانجام در مراكش در تاریخ ۵۸۱ق به دیدار ابدی پیوست.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش