داستان‌های فابل را بهتر بشناسیم

اگر اهل مطالعه داستان‌های حکایتی باشید و یا حتی تاحدودی با ادبیات کودک و نوجوان آشنایی داشته باشید احتمالاً تا به حال با داستان‌های فابل برخورده‌اید.

داستان‌های فابل که با حکایت حیوانات نیز شناخته می‌شوند، داستان‌های نسبتاْ ساده و کوتاهی هستند که شخصیت‌های اصلی آن‌ها را حیوانات تشکیل داده و عمدتاْ در موضوعات حکایتی و آموزشی گنجانده می‌شوند، اما شاید وقت آن رسیده که داستان‌های فابل را بهتر بشناسیم. در این مطلب همراه ما باشید تا این نوع مشهور از داستان‌ها را بهتر شناخته و با ویژگی‌های آن‌ها بیشتر آشنا شویم.

داستان فابل چیست؟

عبارت فابل (FABLE) یا همان حکایت حیوانات به معنای افسانه، دروغ، داستان، حکایت اخلاقی بوده و در قرون وسطی و رنسانس برای زمان سخن گفتن از طرح یک روایت به کار می‌رفته است. همانطور که پیش از این گفته شد، مفهوم فابل در ادبیات به نوع خاصی از داستان و روایت اشاره دارد.

به طور کلی می‌توان گفت که داستان‌های فابل به لحاظ اینکه از زبان حیوانات نقل شده و جریانات زندگی انسانی را در قالب شخصیت‌های حیوانات به نمایش در می‌آورد جزء پرکاربردترین و هم‌چنین پرشنونده‌ترین انواع داستان و حکایت هستند. این نوع داستان‌ها در میان کودکان و بزرگسالان جذابیت‌های بسیاری ایجاد می‌کند، با این حال معمولاً برای کودکان به کار می‌رود، چراکه شاید ارائه یک مفهوم اخلاقی و تعلیمی در قالب داستان‌های حیوانات برای کودکان قابل‌قبول‌تر بوده و نتیجه بهتر و بیشتری بر آن‌ها خواهد داشت.

با این حال بسیاری از داستان‌های فابل مشهور و قوی دنیای ادبیات مخاطبین بزرگسال داشته و درس‌های تعلیمی مهم و یا حتی سنگینی را به آن‌ها ارائه خواهد داد. نمونه‌های برتر داستان فابل در ادبیات ایران و دنیا در داستان‌های کلیله و دمنه و همینطور قلعه حیوانات دیده می‌شود که مخاطبان آن‌ها کاملاً افراد بزرگسال هستند.

استفاده از داستان فابل در ادبیات ایران

باید گفت که قدمت و گستره توجهی که نویسندگان در ادبیات فارسی به داستان‌های فابل داشتند بسیار زیاد بوده و نمونه‌های برجسته بسیاری از این داستان‌ها در ایران موجود است. مشهورترین نمونه مربوط به کلیله و دمنه اثر نصر الله منشی است. در کنار این کتاب، آثار دیگری نیز در پهنه ادبیات فارسی وجود دارند که به زندگی حیوانات اشارات بسیاری داشته‌اند، کتاب‌هایی مانند منطق ااطیر، مرزبان نامه، جواهرالسمار، سندبادنامه، قصه‌های هزار و یک شب و...

داستان‌های فابلی که در ادبیات فارسی به چشم می‌خورند دارای ویژگی‌هایی مختص به خود هستند. معمولاً زبان این داستان‌ها ادیبانه و مصنوع است و به همین دلیل هم کمتر پیش می‌آید که با شخصیت‌ها مطابقت داشته باشد. علاوه بر این می‌توان گفت که در این داستان‌ها معمولاً حکایت‌ها با گفتگو پیش رفته و در برخی حکایات نیز روند داستان جزئی از گقت‌و‌گوهاست.

داستان‌های فابل ایرانی معمولاْ کوتاه هستند و از نظر داستانی و تعداد حوادث، پیچیدگی چندانی ندارند. در این داستان‌ها شخصیت‌های حیوانی، بیشتر نماینده شخصیت‌ها و مفاهیم انسانی هستند.

داستان‌های فابل در کشور‌های دیگر

شاید بتوان اینگونه گفت که منشاء بیشتر فابل‌های اروپایی از مشرق‌زمین بوده است. در این میان هندیان نیز نقش بسیار پررنگی را ایفا کرده‌اند. کتاب کلیله و دمنه توسط برزویه طبیب از زبان هندی به پهلوی ترجمه شد و بعد از آن هم به زبان عربی به ترجمه در آمد.

داستان‌های فابل در یونان باستان نیز جایی را به خود اختصاص داده بودند. ظاهراً قدیمی‌ترین داستان‌های فابلی که به یونانیان تعلق دارد مربوط به قرن‌های هفتم و هشتم قبل از میلاد مسیح است. بیشتر این فابل‌ها از شخصی افسانه‌ای به نام ایزوپ نقل شده است که تقریباً جایگاهی مانند لقمان دارد. بعد‌ها که در واقع زمانی حدود سیصد سال قبل از میلاد مسیح است، فردی به اسم فالریوس فابل‌های او را جمع‌آوری کرد و بعد‌ها افرادی دیگر آن را به رشته نظم درآورده و کم‌کم وارد زبان لاتین کردند.

درباره کلیله و دمنه از مشهورترین داستان‌های فابل

کلیله و دمنه به عنوان یکی از مهم‌ترین داستان‌های فابل که پیش از این نیز به آن اشاره کردیم تاریخچه قوی و مهمی دارد که شامل چند فرهنگ و کشور شده و به آن‌ها نسبت داده می‌شود. کلیله و دمنه کتابی از اصل هندی است که در دوران ساسانی به زبان فارسی میانه ترجمه شد. نام کلیله و دمنه خود از نام دو شغال که شخصیت‌های یکی از داستان‌های فابل این کتاب است گرفته شده است.

اهمیت کتاب کلیله و دمنه در زمینه داستان‌های فابل آنقدر زیاد است که به ترجمه‌هایی در زبان‌های مختلف در آمده است؛ برای مثال ابن مقفع آن را زبان عربی ترجمه کرده که نتیجه آن به مظهری از ترجمه درست و فصیح تبدیل شده است.

ترجمه کلیله و دمنه به زبان فارسی بار‌ها اتفاق افتاده است که در نهایت معروف‌ترین و بهترین آن به قرن ششم هجری مربوط می‌شود که توسط نصرالله منشی انجام شده است. ترجمه‌ای که نصرالله منشی از کتاب کلیله و دمنه داشته است آزاد بوده و در بسیاری از بخش‌های این کتاب بر اثر صلاح‌دید خود ابیات و امثالی را اضافه کرده است.

این کتاب آنقدر مورد توجه کشور‌های مختلف قرار گرفته است که بار‌ها ترجمه از سانسکریت به فارسی، بازنویسی از فارسی به فارسی، ترجمه از فارسی به کرمانجی و... بر روی آن اعمال شده است.

اهمیت نماد در داستان‌های فابل

یکی از ویژگی‌های بسیار مهم و اساسی در داستان‌های فابل داشتن نماد‌های گوناگون است. شخصیت حیوانات در هر نقشی که ظاهر می‌شوند غالباً به عنوان یک نماد نمایان می‌گردند؛ برای مثال می‌توان گفت که در افسانه‌های ایرانی و همینطور اروپایی حیواناتی مانند روباه و شغال بیشتر نماد مکر و فریب هستند. این در حالی است که در افسانه‌های آفریقایی خرگوش، عنکبوت و لاک پشت مظهر این ویژگی‌ها هستند، بنابراین مفاهیم نماد‌هایی که در داستان‌های فابل بیان می‌شوند می‌توانند در فرهنگ‌ها و ملل مختلف معانی کاملاً متفاوتی از خود نشان دهند.

به طور کلی می‌توان گفت که هر کدام از داستان‌های فابل شخصیت‌هایی اصلی‌تری دارند که با توجه به نمادی که پیش از این نیز به آن اشاره کردیم اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ برای مثال در داستان‌های فابل کلیله و دمنه شیر مظهر شاهان و حاکمان است و یا اینکه در منطق الطیر عطار هدهد با توجه به نقش برجسته و مهمی که دارد سمبل رهبر و مرشد را ایفا می‌کند و سیمرغ نیز مظهر خداوند یکتاست.

 طلوع حقیقت