آشنایی با هنر سوزن دوزی و انواع نقش هایش

در روش های اجرای سوزن دوزی تنوع زیادی وجود دارد

سوزن دوزی چیست؟

سوزن دوزی یک نوع گلدوزی و هنردستی ظریفی است که از زمان های دور به ارث رسیده است. هنری بسیار زیبا که به تازگی مورد توجه طراحان مد و پوشاک و حتی طراحان مبلمان قرار گرفته است. امروزه به هنر نقش آفرینی بر سطح پارچه توسط نخ، سوزن، قلاب و ... سوزن دوزی می گویند.

طرح های سوزن دوزی بیشتر از رویاهای زنان بلوچ الهام می گیرد

سوزن دوزی، یکی از صنایع دستی و هنرهای ایرانی است که با نخ و سوزن روی پارچه و دیگر بافت ها انجام میگیرد. هنر سوزن دوزی در ایران بیشتر در استان سیستان و بلوچستان (بلوچ ها) و برخی از مناطق دیگر ایران مانند اصفهان (ارامنه)، بختیاری ها، شمال کشور (ترکمن ها)، خراسان و یزد (زرتشتیان یزد) انجام می شود. سوزن دوزی های این مناطق از نظر طرح، رنگ و نوع دوخت با هم تفاوت هایی دارد.

سوزن دوزی یکی از صنایع دستی سیستان و بلوچستان است در واقع در ایران مهد هنر سوزن دوزی سیستان و بلوچستان است که به وسیله زنان بلوچ انجام میگیرد. شهرستان ایرانشهر واقع در بلوچستان در سال ۱۳۹۷ بعنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شد. سوزن دوزی بلوچی یا بلوچی دوزی انواع خاصی از سوزن دوزی است که توسط زنان بلوچ انجام می شود این طرح های سوزن دوزی بیشتر از رویاهای زنان بلوچ الهام می گیرد تا از طبیعتی که در آن زندگی می کنند. بسیاری از طرح های زیبای سوزن دوزی بلوچستان از ایرندگان و قاسم اباد بمپور بر روی لباس های فرح دیبا در دروه پهلوی دوم به وسیله زنان این منطقه انجام می شده است و در همان دوران هنر سوزن دوزی بلوچی مهر اصالت از سازمان یونسکو را اخذ کرد.

تاریخچه سوزن دوزی

با توجه به منسوجات تاریخی کشف شده در بخش های غربی ایران قدمت هنر سوزن دوزی اصیل به شش هزار سال پیش از میلاد مسیح بر می گردد. در گذشته عمده ترین کاربرد هنر سوزن دوزی آراستن جامه ها بود، این دست دوخته ها علاوه بر کاربرد تزئینی، گاها بخاطر عقاید مذهبی و در برخی موارد بعنوان طلسم هم مورد استفاده قرار می گرفتند. با توجه به مستندات تاریخی موجود هنر سوزن دوزی در کلیه ادوار تاریخ ایران بسیار پر رونق و پر طرفدار بوده و در بعضی از ادوار تاریخ با توجه به علاقه اعیان و اشراف از رونق بیشتری هم برخوردار بوده است. متأسفانه هنر سوزن دوزی نیز مانند خیلی دیگر از هنرهای سنتی و اصیل ایرانی در سال های اخیر و در اثر گرایش به سوی مد های غربی و نوین بدست فراموشی سپرده شده است. در سالهای گذشته بعضی از اهالی هنر اقدام به گرد آوری و اجرای مجدد تکنیک های هنر سوزن دوزی اصیل و زیبا کرده اند. این هنرمندان در سال های گذشته اقدام به اجرای این تکنیک ها بر روی اقلامی مثل رومیزی، حاشیه مانتوها، شال ها و غیره نموده اند.

نخ های استفاده شده در هنر سوزن دوزی دارای طیف متفاوتی از رنگ های گرم و سرد است

سوزن دوزی بلوچ و یا بلوچ دوزی چیست؟

هنر سوزن دوزی مجموعه ای از چند هنر دوخت و دوز بوده و به نوعی کلکسیونی از انواع سوزن دوزی های ایرانی به شمار می آید.

سوزن دوزی بلوچ را باید در زمره یکی از اصیل ترین و جذاب ترین صنایع دستی کشور به حساب آورد. این صنعت که در آن ذوق و ابتکار زنان سوزن دوز به صورت طرح های سنتی محلی که تبیین گر خصوصیات و ویژگی های هر منطقه است، خلاصه می شود و امروزه در بین صنایع هنری و سنتی کشور مرتبه و مقام بسیار والایی دارد.

سوزن دوزی بازتاب ذوق، خلاقیت ذهنی و توان جسمی زنان بلوچ است و قدمتی به بلندای تاریخ بلوچستان دارد که از این جهت به آن «بلوچی دوزی» هم می گویند.

نخ های استفاده شده در هنر سوزن دوزی دارای طیف متفاوتی از رنگ های گرم و سرد بوده که به علت زیباتر شدن اثر هنری از رنگ های تیره در طیف قرمز، مشکی، قهوه ای، یشمی و سورمه ای استفاده می گردد. پارچه های مورد استفاده در سوزن دوزی، پارچه های نخی ساده و یا گونی یا تارشمار است. پارچه های نخی در دوخت و دوز لباس های محلی این استان و پارچه های تار شمار در تهیه آثار زینتی مثل کوسن، رومیزی و روبالشی مورد استفاده قرار می گیرد.

ابزار  كار سوزن دوزی

سوزن دوزی هنری است كه هنرمند برای خلق اثر خود به ابزار كم و ابتدایی نیاز دارد كه میتواند به راحتی آنان را فراهم كند كه در هر خانه ای یافت می شود. ابزارهای ساده و ابتدائی هنر سوزن دوزی عبارتند از:

۱- انواع پارچه: یکی از وسایل مهمی که در سوزن دوزی مورد استفاده قرار می گیرد، پارچه ها می باشد. این نوع از وسیله در نمونه های مختلف موجود می باشد، که افراد می ‌توانند با استفاده از آن شکل های زیبا و شگرفی را به وجود آورند. از پارچه هایی که در سوزن دوزی مورد استفاده قرار می ‌گیرد، می‌ توان به پارچه کتان، پارچه زربافت، پارچه ابریشمی، پارچه پشمی، پارچه پنبه ای و دیگر پارچه ها اشاره کرد.

۲- سوزن: سوزن كه از گويش محلي به آن سوچن مي گويند یکی از انواع سوزن ها برای انجام سوزن دوزی ها می باشد. سوزن های مختلفی برای انجام سوزن دوزی ها مورد استفاده قرار می ‌گیرد، که از مهم‌ ترین آن ها می ‌توان به سوزن شارپ، سوزن بیتوین، سوزن کرال، سوزن چنایل، سوزن دارنینگ، سوزن تاپستری، سوزن مونجوق دوزی و … اشاره کرد.

سوزن های مختلفی برای انجام سوزن دوزی ها مورد استفاده قرار می ‌گیرد

۳- قیچی: قيچي كه به آن مقراض گفته مي شود، يكي ديگر از ابزارهاي بكار رفته در سوزن دوزي است و نقشي كه مي تواند داشته باشد اين است كه به وسيله آن پارچه ها را به اندازه هاي مناسب كار در مي آورد و همچنين براي برش نخ نيز از آن استفاده مي شود.

۴- انگشتانه: انگشتانه يا شستي كه آنرا به عنوان محافظ انگشت بكار مي برند از نمونه وسایل سوزن دوزی می توان به انگشتانه که برای بالا بردن سرعت عمل استفاده می ‌شود اشاره کرد.

شیوهٔ دوخت سوزن دوزی

در سوزن دوزی روی سطح پارچه های ساده طرح هایی را با نخهای رنگی ترسیم می کنند. این کار با کمک سوزن و قلاب انجام می شود و بخیه های ظریفی روی پارچه می دوزند. در روش های اجرای سوزن دوزی تنوع زیادی وجود دارد. معمولاً برای سوزن دوزی از کارگاه گلدوزی (قابی به شکل مستطیل یا دایره برای صاف نگه داشتن پارچه) استفاده می شود. روی پارچه های کتان، زربافت، ابریشمی، پشمی و پنبه ای روش های گوناگون سوزن دوزی اجرا می شود و در آن از نخ های ابریشمی، پشمی، الیاف مصنوعی، نخ گلابتون، نخ نقده، نخ ملیله و نخ سرمه استفاده می شود.

نحوه ی سوزن دوزی روی سطح پارچه های ساده

لازم به ذکر است که از نمونه های سوزن دوزی، فراورده های تکمیلی مانند: کیف، جای جوراب، قوطی سیگار، کیف بغلی، کیف پول خرد، جلد عینک، جای کلید، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، شلوار، کت، مانتو، کراوات، پارچه، کفش، کمربند، کیف، آباژور، چکمه، شلیته، بلوز، کاپشن، جلد آلبوم، قاب عکس و ... تهیه می شود.

انواع نقوش سوزن دوزی

>> نقوش انسانی: از این نقوش در هنر سوزن دوزی کمتر استفاده می‌شود و نقش انسانی بر روی قالیچه‌ها کاربرد بیشتری دارد.

از نقوش انسانی در هنر سوزن دوزی کمتر استفاده می‌شود

>> نقوش حیوانی: این نقش‌ها برگرفته از انواع حیوانات است که ممکن است در اطراف و خود منطقه وجود داشته باشد و یا نقش حیواناتی که برگرفته از ذهنیات فرد باشد و به خاطر زیبایی از آن استفاده می‌کند که یکی از نقش های محبوب در هنر سوزن دوزی است. 

>> نقوش گیاهی: عدم وجود گل در بلوچستان ذهن سوزن دوز را بر آن داشته تا به نقش آفرینی آن بپردازد و با کنار هم قرار دادن چند مربع، لوزی، مثلث یا مستطیل انواع گل و نقش ها در هنر سوزن دوزی را می آفرینند.

>> نقوش هندسی: نقوش هندسی نیز بیشترین کاربرد را نه تنها در سوزن دوزی بلکه در انواع فعالیت‌ها مانند سفال، زرگری و غیره دارد.

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش