سه شنبه ۱۷ مهر ۱۴۰۳
کد مقاله: ۹۹۱۰۰۰۰۷۷

آشنایی با هنر سنگ ‌تراشی (حجاری)

سنگ تراشی,تجهیزات مربوط به سنگ تراشی تصاویر,وسایل سنگ تراشی سنگ‌ تراشی به دلیل پایداری سنگ، از دوران پیشاتاریخ تاکنون ادامه یافته‌ است
سنگ ها به علت بهره مند بودن از ویژگی های سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت بعنوان ماده ی اولیه تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار می روند. اولین هنر بشر، سنگ تراشی بوده است؛ به مرور با اختراع خط، تراش سنگ برای تهیه وسایل مورد نیاز بکار گرفته شد.

سنگ تراشی

برای تراشیدن بخش های اضافی سنگ دو روش وجود دارد که قدیمی ترین روش آن سائیدن سطح سنگ است. با سائیدن سطح سنگ، بتدریج سطح پایین رفته تصویر مورد نظر ظاهر می گردد. سائیدن های دقیق زیاد و پرداخت آن موجب می شود تا سطح نهایی کیفیتی خاص پیدا کند. سطوحی که با روش سنگ تراشی ساخته می شود از نظر بصری و همچنین لامسه ای بسیار هموار و لطیف است.

حجار کیست؟

درصورتی که کار سنگ تراش نسبتا خام است همکار وی حجار (نقار) کتیبه های سنگی بسیار ظریف و حجاری تزیینی دقیقی به نام قلمزنی یا حجاری ظریفه یا منبت کاری روی سنگ انجام می دهد که بکار مساجد، آرامگاه مردمان مشهور و دیوارهای ساختمان های مهم می خورد. حجار صاحب هنر و صنعتی است که پیکارهای دیوارهای کاخ های هخامنشیان در تخت جمشید را خلق کرده است.

ابزارهای سنگ تراشی 

انواع ابزارهای سنگ تراشی عبارت اند از: قلم موج و قلم درز (برای کم کردن زوائد و بریدن سنگ)، قلم نَقّاری باریک (برای ایجاد خط و کارهای ظریف)، قلم دندان تیشه ای (برای زدودن زوائد سطح سنگ)، قلم کشو (برای صیقلی کردن کف و زمینه نقوش که همراه با خراشیدن است)، قلم حفره، انواع تیشه برای ایجاد سطوح زبر که اصطلاحآ به آن یک تیشه یا دو تیشه کردن می گویند و نیز تیشه کمپرسی یا کلنگ سنگ تراشی دودَم نیز برای ایجاد سطوح بسیار زبر.

ابزار سنگ تراشی,سنگ تراشی,مراکز سنگ تراشی در ایرانابزارهای سنگ تراشی در راستای اهداف ویژه ای طراحی شده و در طی قرن ها تکامل پیدا کرده است

نحوه ساخت اشیای سنگ ‌تراشی

برای ساخت اشیای سنگ تراشی، اول تخته سنگهای حاصل شده از معادن را به سه تا چهار قسمت، بسته به تقاضای کارگاه، می بُرند؛ بعد سنگها را که در این مرحله «اَنْگاره» نامیده میشوند، با کلنگ، تقریبا به شکل ظرف موردنظر در می آورند. در این مرحله، سنگ را «چالور»، «کلنگی» و «قلوه» می نامند. مراحل بعدی با دست یا روی چرخ مخصوص انجام می شود. در کار با دست، چالور را با میخ و میله درشتی تهی می کنند و برای پرداخت سطح بیرونی آن، اول روی آن سوهان می کشند و بعد با سمباده پارچه ای آنرا صیقل می دهند.

در کار با دستگاه سنگ تراشی، کمانه آنرا که زهش به دور محوری چوبی قرار دارد و با قیر به سنگی متصل است، به حرکت درمی آورند. سنگتراش با یک دست کمانه را جلو و عقب می برد و با دست دیگر با افزار مخصوصی که قلابی در انتها دارد، سنگ را می برد. این دستگاه در اساس مثل مته آتشی ابتدایی و بسیار شبیه دستگاه خراطی اما نیرومندتر است. در سالهای گذشته، دستگاههای موتوری به خصوص در قم جای دستگاه سنگ تراشی سنّتی را گرفته است.

نمونه های سنگ تراشی دوره اسلامی

از اولین نمونه های سنگ تراشی در دوره اسلامی میتوان به تزئینات کاخ المشَتّی یا کاخ زمستانی در اردن از سده اول هجری اشاره کرد که یادآور روشهای مختلف برخاسته از سنّتهای قبلی است. 

۱. سنگ تراشی دوره فاطمی:

در مصر دوره فاطمی به خصوص کاربرد سنگ و تزئینات داخلی در مسجدها و به ویژه مرمر در محراب چشم‌گیر است.  در سنگهایی که برای نمای خارجی مساجد استفاده می شد نیز، سنگ تراشی متأثر از نمونه های مغربی دیده می شود که یکی از زیباترین آنها سردر مسجد اَقْمَر در قاهره از دوره فاطمیان است.  نقوش حجاری پرکار این بنا عبارتند از نواری از کتیبه در بالا و زیرسطح بام، مقرنس کاری و قوسی با ردیفهای افقی با حجاری خاص. در همین دوره، استفاده از سنگ در ساخت بناهای نظامی مثل استحکامات بدرالجمالی و بناهای مذهبی در تونس و مغرب معمول بود.

۲. سنگ ‌تراشی عصر ممالیک:

کاربرد و علاقه به سنگ تراشی در عصر ممالیک (از اواسط سده هفتم تا ابتدای سده دهم) نیز هم چنان از کنده کاری شیر بر سنگ مرمر در مسجدی از دوره بیبرس اول، گرفته تا حجاریهای دیوارهای شهر قدیمی اسکندریه رایج بود. نمای مسجد جامع تیروزی (سده هشتم) در دمشق که با سنگهای رنگارنگ ساخته شده متعلّق به این دوره اند. استفاده از لاشه ـ سنگ در معماری شمال افریقا و کاربرد سنگ تراشیده ــکه ادامه سنّت معماری رومی و بیزانسی در سوریه بودــ تا سده های بعد ادامه داشت. برای نمونه ورودی مسجد مهدی در تونس یا گلدسته های مسجدجامع «کتیبه» در مراکش از سنگ خام، مناره مسجد حَسّان در رباط از سنگ کنده کاری شده و مناره مسجد کبیر در تِلِمْسان از سنگِ تراشیده است.

۳. سنگ تراشی دوره ساسانی:

سنگ تراشی دوره ساسانی را ازکنده کاری و نقوش برجسته بر روی ۴ سنگ می توان شناخت که بیشتر آن ها در دامنه کوههای فارس بوجود آمده است. اغلب این نقوش بمنظور نشان دادن پیروزی بر سلاطین روم ایجاد گردیده است. کلیه حجاری های دوره ساسانی عبارتست از ۲۰ حجاری که در نقش رستم، نقش رجب (۲ کیلومتری شمال تخت جمشید) فیروز آباد، سر، مشهد و شاپور واقع شده و علاوه بر اینها باید از یک حجاری در سلماس (شمال غربی دریاچه ارومیه) و حجاری مفصل طاق بستان در نزدیکی باختران نام برد که تمام این حجاریها به جز طاق بستان در یک دوره هفتاد ساله (بین سالهای ۲۲۵ تا ۲۹۵ میلادی) ساخته شده است.

عکس های زیبا از هنر سنگ تراشی,سنگ تراشی در ایران,سنگ تراشیسنگ ‌تراشی می‌تواند به دو روشِ مستقیم یا غیر مستقیم انجام شود

۴. سنگ ‌تراشی دوره قاجار:

در دوره قاجار، توجه دوباره ای به سنگ تراشی به خصوص در ازاره های مساجد و بناهای شکوهمند یادمانی شد، برای نمونه ازاره های مسجد فیلسوف و مسجد سلطانی (امروزه امام خمینی) در تهران، حجاریهای شاه عبدالعظیم و نقش برجسته چشمه علی در ری.

۵. سنگ ‌تراشی دوره پهلوی:

از ابتدای دوره پهلوی کم کم استفاده از سنگ تراشی در روبنای ساختمانها با نقش کم و ساده رایج شد. بنای کاخ مرمر نمونه ای از استفاده از این سنگ است. اکنون، معادن سنگهای ساختمانی تزیینی در کرمان، همدان، خراسان، قم و کردستان از ثروتهای ملی ایران محسوب میشوند که برغم رشد چشم‌گیر بهره برداری از آن ها، سهم ناچیزی در صادرات دارند. از سال ۱۳۶۳ ش، برای استفاده بهینه از ذخایر سنگ، در روش استخراج سنّتی آن یعنی استفاده از باروت دگرگونیهایی حاصل شد و روش مکانیزه و بعد استفاده از ماشین آلات جدید برش ـ ساب جای آنرا گرفت و به کارگیری روش انفجاری از سال ۱۳۷۲ ش ممنوع اعلام شد.

۶. سنگ ‌تراشی دوره سلجوقیان و عثمانی:

در آسیای صغیر در دوره سلجوقیان و بعد عثمانی، کاربرد سنگ و سنگ تراشی در معماری به دلیل در دسترس بودن بیشتر سنگ، بسیار معمول تر بود و سنگ از مصالح عمده معماری به شمار می رفت. برای نمونه در دوره سلجوقیان تحت تأثیر معماری مسیحی، احداث برج مدور با پوشش سنگی مرسوم شد، مثل مقبره اَخْلاط. حجاریهای زیبا و ظریف و پرکار مدرسه چفته مناره لی، نقوش هندسی کنده شده بر ورودی مقبره ماماخاتون یا حجاریهای مقبره مولانا در قونیه از نمونه های برجسته حجاری آسیای صغیر در این دوره است.

سنگ تراشی,عکس کارگاه سنگ تراشی,سنگ تراشی زمان قاجارسنگ تراشی در عصر ساسانیان اوج و رونق زیادی پیدا کرد

مراکز سنگ تراشی در ایران

امروزه دو مرکز اصلی سنگ تراشی در ایران، قم و مشهد است و هم اینک در شهرهای ذکر شده تعدادی از افراد در مراحل گوناگون استخراج سنگ بری، سنگتراشی و حکاکی روی سنگ اشتغال دارند.

سنگ تراشی در مشهد به اینصورت است که سنگتراشان از انواع سنگ ها مانند مرمر، نسوز، سیاه، زرد، قرمز و سفید استفاده می کنند که صرف نظر از سنگ سبز بقیه ی سنگ ها از معادن موجود در استان خراسان تامین می شود. مصرف سنگ سیاه مشهد به علت ارزانی و نقش پذیری زیاد بوده و نزدیک به ۷۰ درصد سنگتراشان این نوع سنگ را مصرف می کنند ولی سنگ سبز کرمان به دلیل گرانی و نیاز به صرف وقت زیاد جهت تولید محصول، مصرف کمتری دارد و صرفا برای ساخت اشیا تزئینی به کار می رود.

سنگتراشان قم از سنگ آلاباستر برای تولید محصولات استفاده می کنند و قابل ذکر است که سنگتراشان در هر دو شهر علاوه بر انواع سنگ، از مواد دیگری نظیر گچ، چسب سنگ، رنگ و پولیش نیز در جریان تولید محصولات استفاده می کنند و ابزار و آلات مرسوم در کارگاه های سنگ تراشی معمولاً بسیار ساده و ابتدائی بوده و حاوی وسایلی نظیر چرخ سنگ تراشی، الماسه، پرگار، قلم آهنی سوهان اره و غیره است.

سنگ تراشی زمان قاجار,سنگ تراشی,حجاریسنگ تراشی در ساختن بنا‌های تاریخی و آثار باستانی نقش بسیار مهم و اساسی داشته

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش

  • 11
  • 3
۵۰%
همه چیز درباره
نظر شما چیست؟
انتشار یافته: ۰
در انتظار بررسی:۰
غیر قابل انتشار: ۰
جدیدترین
قدیمی ترین
مشاهده کامنت های بیشتر
هیثم بن طارق آل سعید بیوگرافی هیثم بن طارق آل سعید؛ حاکم عمان

تاریخ تولد: ۱۱ اکتبر ۱۹۵۵ 

محل تولد: مسقط، مسقط و عمان

محل زندگی: مسقط

حرفه: سلطان و نخست وزیر کشور عمان

سلطنت: ۱۱ ژانویه ۲۰۲۰

پیشین: قابوس بن سعید

ادامه
بزرگمهر بختگان زندگینامه بزرگمهر بختگان حکیم بزرگ ساسانی

تاریخ تولد: ۱۸ دی ماه د ۵۱۱ سال پیش از میلاد

محل تولد: خروسان

لقب: بزرگمهر

حرفه: حکیم و وزیر

دوران زندگی: دوران ساسانیان، پادشاهی خسرو انوشیروان

ادامه
صبا آذرپیک بیوگرافی صبا آذرپیک روزنامه نگار سیاسی و ماجرای دستگیری وی

تاریخ تولد: ۱۳۶۰

ملیت: ایرانی

نام مستعار: صبا آذرپیک

حرفه: روزنامه نگار و خبرنگار گروه سیاسی روزنامه اعتماد

آغاز فعالیت: سال ۱۳۸۰ تاکنون

ادامه
یاشار سلطانی بیوگرافی روزنامه نگار سیاسی؛ یاشار سلطانی و حواشی وی

ملیت: ایرانی

حرفه: روزنامه نگار فرهنگی - سیاسی، مدیر مسئول وبگاه معماری نیوز

وبگاه: yasharsoltani.com

شغل های دولتی: کاندید انتخابات شورای شهر تهران سال ۱۳۹۶

حزب سیاسی: اصلاح طلب

ادامه
زندگینامه امام زاده صالح زندگینامه امامزاده صالح تهران و محل دفن ایشان

نام پدر: اما موسی کاظم (ع)

محل دفن: تهران، شهرستان شمیرانات، شهر تجریش

تاریخ تاسیس بارگاه: قرن پنجم هجری قمری

روز بزرگداشت: ۵ ذیقعده

خویشاوندان : فرزند موسی کاظم و برادر علی بن موسی الرضا و برادر فاطمه معصومه

ادامه
شاه نعمت الله ولی زندگینامه شاه نعمت الله ولی؛ عارف نامدار و شاعر پرآوازه

تاریخ تولد: ۷۳۰ تا ۷۳۱ هجری قمری

محل تولد: کوهبنان یا حلب سوریه

حرفه: شاعر و عارف ایرانی

دیگر نام ها: شاه نعمت‌الله، شاه نعمت‌الله ولی، رئیس‌السلسله

آثار: رساله‌های شاه نعمت‌الله ولی، شرح لمعات

درگذشت: ۸۳۲ تا ۸۳۴ هجری قمری

ادامه
نیلوفر اردلان بیوگرافی نیلوفر اردلان؛ سرمربی فوتسال و فوتبال بانوان ایران

تاریخ تولد: ۸ خرداد ۱۳۶۴

محل تولد: تهران 

حرفه: بازیکن سابق فوتبال و فوتسال، سرمربی تیم ملی فوتبال و فوتسال بانوان

سال های فعالیت: ۱۳۸۵ تاکنون

قد: ۱ متر و ۷۲ سانتی متر

تحصیلات: فوق لیسانس مدیریت ورزشی

ادامه
حمیدرضا آذرنگ بیوگرافی حمیدرضا آذرنگ؛ بازیگر سینما و تلویزیون ایران

تاریخ تولد: تهران

محل تولد: ۲ خرداد ۱۳۵۱ 

حرفه: بازیگر، نویسنده، کارگردان و صداپیشه

تحصیلات: روان‌شناسی بالینی از دانشگاه آزاد رودهن 

همسر: ساناز بیان

ادامه
محمدعلی جمال زاده بیوگرافی محمدعلی جمال زاده؛ پدر داستان های کوتاه فارسی

تاریخ تولد: ۲۳ دی ۱۲۷۰

محل تولد: اصفهان، ایران

حرفه: نویسنده و مترجم

سال های فعالیت: ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۴

درگذشت: ۲۴ دی ۱۳۷۶

آرامگاه: قبرستان پتی ساکونه ژنو

ادامه

حکایت های اسرار التوحید اسرار التوحید یکی از آثار برجسته ادبیات فارسی است که سرشار از پند و موعضه و داستان های زیبا است. این کتاب به نیمه ی دوم قرن ششم هجری  مربوط می باشد و از لحاظ نثر فارسی و عرفانی بسیار حائز اهمیت است. در این مطلب از سرپوش تعدادی از حکایت های اسرار التوحید آورده شده است.

...[ادامه]
ویژه سرپوش