خانه همکلاس میرزا کوچک خان زیر تیغ

 

خانه خالی است و متروکه. غبار رویش را گرفته و شیشه‌هایش کمی ترک برداشته، هو هوی باد تنها صدایی است که گوش خانه حالا به آن عادت دارد. هنوز رد پای زندگی، همان پرده‌های حریر سفید چرک مرد پشت پنجره‌های نیمه باز با هر بادی به این سو و آن سوی لمبر می‌خورند. در آهنیش وصله ناجور خانه است، وصله‌ای که انگار صاحبانش بعدها یا شاید همین حوالی به آن زده‌اند. این خانه نظر کمتر عابری را که مسیر هر روزه‌اش این کوچه باشد به خود جلب می‌کند، مگر نظر اهالی قدیمی که سرگذشت این خانه را می‌دانند و زمان برو بیای «خانه میرزا یوسف خان شبان» را به خاطر دارند. حالا اما دست تقدیر مهر تخریب را بر پیشانی این خانه حک کرده است. خانه‌ای که میان بودن و نبودن دست و پنجه نرم می‌کند. 

شنیده‌ها می‌گویند که خانه شبان، یکی از خانه‌های اولین شهردار فومن و نایب الحکومه منطقه فومنات آخرین روزهای زندگی‌اش را سپری می‌کند. خانه‌ای که روزگاری محل زندگی و نیز دفتر مراجعات مردمی میرزا یوسف خان شبان، هم دوره‌ای میرزا کوچک‌خان بوده است. 

گرچه امروز از سازنده این خانه، سابقه تاریخی و ویژگی‌های معماری آن اطلاعاتی در دست نیست اما یکی از افراد مطلع درباره سال ساخت و قدمت این خانه به «ابتکار» می‌گوید: از سال ساخت آن اطلاعاتی در دست نیست ولی می‌دانیم که حداقل سن این خانه بیش از ۱۰۰ سال است. میرزا یوسف خان که متولد ۱۲۹۰ بوده در دوران نوجوانی‌اش ساکن این خانه شده است و از آن طریق می‌توان حدس زد که این خانه قدمتی نزدیک به بیش از یک قرن دارد. البته قبل از آن هم مالک دیگری داشته است. 

او با اشاره به اینکه خانواده شبان تا چند سال پیش در این خانه ساکن بوده‌اند، می‌گوید: حالا اما به این خاطر که ۲ دانگ این خانه به یک پیمانکار بساز و بفروش فروخته شده و قرار دادی با بقیه وارثان بسته شده، مجوز ساخت برای آن صادر شده است و همین روزها است که این خانه تخریب شود. این فرد مطلع از ثبت درخواست برخی از وارثان به سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب آن خبر می‌دهد و می‌گوید: حالا ابلاغیه‌ای که سازمان میراث فرهنگی به مالکان داده است تخریب را به تعویق انداخته است. 

او درباره علت واگذاری این خانه به پیمانکار می‌گوید: سه برادر مالک این خانه بودند که یکی از آنها فوت می‌کند و یکی دیگر از برادران که پیگیر سهم الارث خود بوده ۲ دانگ خود را به یک پیمانکار می‌فروشد. سایر وارثان نیز به این خاطر که نه توان خرید سهم پیمانکار و نه توان درگیری با او را داشتند ناچار به بستن قرارداد شدند. 

اگر شرایط ثبت داشته باشد،...

گرچه ساکنان قدیمی گیلان و ساکنان کوچه شبان که به نام میرزا یوسف خان نام‌گذاری شده این خانه را می‌شناسند اما سازمان میراث فرهنگی می‌گوید که این خانه ویژگی‌های تاریخی برای ثبت را ندارد. با این وجود در تلاش است تا بررسی‌های لازم برای یافتن سابقه تاریخی و معماری این بنا را پیگیری کند. 

رضا علیزاده، مدیر کل سازمان میراث فرهنگی استان گیلان درباره پیگیری وضعیت این خانه با اشاره به عدم ثبت آن در فهرست میراث فرهنگی گفت: این خانه نه در فهرست آثار ملی گیلان به ثبت رسیده و نه در بافت تاریخی شهر قرار دارد و نه اینکه مستنداتی که دال بر این باشد که این خانه متعلق به فردی که با سبقه تاریخی باشد وجود ندارد. 

او با اشاره به فرآیند ثبت آثار ملی بیان کرد: ثبت یک بنا در آثار ملی چند مرحله دارد که در درجه اول شامل شناسایی خود بنا، قدمت، ارزش‌گذاری به لحاظ سازه و نوع معماری است. علیزاده جلب رضایت از مالک بنا را بخش مهم‌ فرایند ثبت ملی بنا عنوان کرد و گفت: بعد از جلب رضایت مالک این موضوع به شورای آثار ثبت ملی اعلام و ابلاغ می‌شود تا مراحل ثبت را طی کند. او با بیان اینکه تمام فرآیند ثبت ملی باید در کنار یکدیگر قرار گیرند، گفت: برخی از مالکان به این قاعده‌ها تن نمی‌دهند و تا آخرین لحظه خطر تخریب یا فروش، خانه را تهدید می‌کند برای ثبت شدن آن در فهرست آثار ملی رضایت نمی‌دهند. 

مدیرکل میراث فرهنگی استان گیلان با بیان اینکه تا کنون هزار و ۵۰ بنا در گیلان ثبت ملی شده‌اند، گفت: فرآیند ثبت بناهای تاریخی در گیلان ادامه دارد. او ثبت ملی آثار تاریخی را مسئولیت اجتماعی شهروندان دانست و گفت: اگر شهروندان نگران میراث و بناهای تاریخی هستند خود باید به سراغ میراث بیایند و برای ثبت بناهای تاریخی اقدام کنند. علیزاده با بیان اینکه پس از اعلام آمادگی مالک فرآیند حقوقی و قانونی تا ثبت ملی آثار وجود دارد، افزود: سازمان میراث فرهنگی پس از مراجعه مالکان بنا برای ثبت ملی آن و پس از انجام بررسی‌ها خانه واجد ارزش برای ثبت به سازمان ثبت کشور ابلاغ می‌شود. او افزود: تلاش ما بر این است که رفتار تعاملی و مبنی بر تعلق خاطر باشد. مدیر کل میراث فرهنگی استان گیلان در پاسخ به این سوال که سرنوشت خانه شبان چه خواهد بود، گفت: اگر اصالت و ارزش تاریخی آن مشخص شود میراث آن را ثبت خواهد کرد در غیر این صورت سازمان میراث فرهنگی وظیفه‌ای در قبال آن ندارد. بر طبق شرح وظایف سازمان میراث فرهنگی، خانه‌هایی که دارای ارزش و پیشینه تاریخی هستند در فهرست آثار ملی قرار می‌گیرند و سازمان در قبال آن مسئولیت دارد. 

شبان در مجلات قدیمی 

جست و جو بالاخره نتیجه داد، شبان در یک مجله قدیمی محلی در گیلان پیدا شد. مجله‌ای به نام گیله‌وار، مجله‌ای به زبان گیلکی و فارسی، منتشر شده در آذر سال ۸۲. در این مجله داستان زندگی میرزا یوسف خام شفتی (شبان) تمام و کمال نوشته شده: او فرزند حاجت بیگ یکی از ملاکین گیلان بود که در سال ۱۲۹۰ هجری قمری در رشت متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدارس قدیمه رشت گذراند و در مدرسه حاج حسن با میرزا کوچک خان هم دوره بود. صرف و نحو، بیان و منطق را در حوزه‌های علمیه رشت گذراند. مردی باهوش و مدبر و معاشرتی و سیاستمدار بود. وی حکومت شفت و فومنات را داشت. خانه‌اش در رشت در محله چهل تن روبه‌روی بیمارستان دکتر فِرِم مامن کسانی بود که دعوای ملکی داشتند. مرکز قشون و اسلحه خانه ولی در شالما شفت بود و نیز خانه‌ای در نصیر محله شفت داشت که اغلب هفته‌ای دور روز را در آنجا می‌گذرانید و به کار مردم می‌پرداخت. خانه ییلاقی زیبایش را در بنگی صفا ماسوله به شهردار ماسوله هدیه کرد. جاده رشت به شفت از راه جیرده و شفت به شالما به همت وی ساخته شد. در آدینه هر هفته نویسندگان و دانشمندان و بزرگان شهر و نیر مهمانانی از تهران در خانه‌اش در رشت جمع می شدند. شبان در ترویج و پرورش ابریشم و صدور آن به خارج دست داشت و از این راه برای مردم گیلان، تهران و کاشان کار و درآمد فراهم می‌کرد. کسانی که از ظلم و ستم اطرافیان به یوسف خان شبان پناه بردند و کسانی که از محبت او بهره‌مند شدند نام فامیل خود را شبان دوست گذاشتند که این اشخاص و فرزندانشان هنوز بدین نام در گیلان و تهران ساکن هستند. 

گرچه اطلاعات به جای مانده از شبان نشان می‌دهد که این خانه می‌تواند برای شهروندان فومن ارزشمند باشد اما باید دید که آیا این اطلاعات به جای مانده آن قدر محکم است تا دلیلی برای ثبت ملی و جلوگیری از تخریب خانه شبان باشد؟