برد با کیست؛ میراث فرهنگی یا حفاران؟

دهکده سلجوقی فهرج را طوفان چند هفته گذشته عیان کرد اما اگر عکس‌های آن به رسانه‌ها نمی‌رسید شاید حالا حالاها شهرهای دیگر از جمله مرکزی‌ها متوجه نمی‌شدند که طوفان ریگان چه چیزی را پیش پای مردم آن گذاشته است.

شاید هم دچار سرنوشت منطقه کشف شده بین فهرج و ریگان در اسفندماه گذشته می‌شد. آن منطقه به خوش شانسی منطقه نگین کویر نبود که پیش از آنکه مردم منطقه خبردارشوند عکس‌های آن به خبرگزاری برسد. بنابراین مردم بیل وکلنگ برداشتند و به جان منطقه‌ای که به گفته کارشناسان متعلق به «هخامنشی - اشکانی» است افتادند و اشیای آن را بردند. آن‌طور که «روحی» معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری به «ایران» می‌گوید تعیین جایزه از طرف فرماندار فهرج باعث شد تا ۸۰ شیء آن به میراث فرهنگی بازگردد.

خاکبرداری تاریخ

عکس‌های مهر بود که توجه‌ها را به فهرج و ریگان جلب کرد تا بسیاری هشدار بدهند که جیرفت و کنارصندل دیگری در راه هست. اشیای ۵ هزارساله کنار صندل جیرفت در دهه ۶۰ توسط مردم محلی غارت شد. عکس‌ها و بخش‌هایی که طوفان پرده از آنها برداشته بود نشان می‌داد که مخاطب با تاریخی شگرف رو به روهست. آن‌طور که «لاله خواجویی» عکاس کرمانی خبرگزاری مهر به «ایران» می‌گوید در حال عکاسی از طوفان شن ریگان و فهرج بود که یکی از دوستانش آدرس این سایت را به او می‌دهد. به گفته خواجویی گودال‌های تازه نشان می‌دهد پیش از آنکه پای نیروی انتظامی به منطقه برسد، مردم مثل همیشه کار خود را کرده‌اند.

به گفته او محوطه بزرگتر از آن بود که او بتواند از تمام آن عکاسی کند و وسعت سایت تاریخی تا خانه روستاییان می‌رسید. تخمین‌های اولیه وسعت این سایت تاریخی را ۵هزارمتر اعلام می‌کند اما فرمانداری فهرج احتمال می دهد که وسعت بیشتر از این عدد باشد. در عکس‌هایی که عکاس مهر گرفته هم عکس بیل‌های باقی مانده از حفاری‌ها دیده می‌شود. اومی گوید: «حتی بدون بیل هم می‌توان آنجا حفاری کرد، چون شن است و به راحتی می‌توان با دست شن را کنار زد.» خواجویی می‌گوید: «وقتی درسایت تاریخی قدم می‌زدی، ممکن بود همان لحظه پا روی اسکلت یا یک اثر بگذاری.» او خودش صدای شکستن استخوان‌های ۸۰۰ ساله را زیر پایش شنیده است. اما هوا از نگاه مسئولان کرمانی و فهرجی‌ها خوب است.

آنها به «ایران» می‌گویند: «همه چیز آرام است.» با این وجود ناآرامی‌ها در لابه لای حرف هایش به یکباره بیرون می‌زند. «خالقی» فرماندار فهرج در میان حرف هایش می‌گوید مردم همان ابتدای امر به منطقه حمله می‌کنند واگر نیروی انتظامی نبود معلوم نبود برسر اشیاء چه می‌آمد!؟ یکی از معتمدین محل هم در پاسخ به این سؤال که آیا مردم بعد از گفت‌و‌گوی معتمدین محل آثار برده شده را پس آورده‌اند، می‌گوید: «کسی که شیء را می‌برد دیگر برنمی‌گرداند.» اما بعد از این حرف هایش تأکید می‌کند که آنان که شیء برده‌اند، فهرجی نیستند.

ما نیروی انتظامی را نمی‌خواهیم

چند روز بعد از رو نمایی طوفان از تاریخی مدفون، به نظر می‌رسد که شرایط آرامتر شده است. جلالی یکی از معمتدین محل در گفت‌و‌گو با «ایران» می‌گوید: «مردم نگین کویر از منطقه(سایت تاریخی) حفاظت می‌کنند و نیاز به نیروی انتظامی و این چیزها ندارند.» او درباره اینکه چرا نیازی به حضور نیروی انتظامی ندارند، توضیحی نمی‌دهد ومی گوید: «مردم مظلوم شیعه و سنی اینجا از تاریخ حفاظت می‌کنند.» بارها تأکید می‌کند که نیازی به نیروی انتظامی ندارند: «مردم اینجا اجازه حفاری نمی‌دهند.» او در پاسخ به اینکه اگر شبی نصف شبی کسی به منطقه دستبرد بزند، چه کسی مسئول است هم می‌گوید: «مردم اینجا عشایر هستند،  چون دامدارند شب و روز در بیابان تردد می‌کنند. بنابراین اجازه نمی‌دهند که کسی به منطقه نزدیک شود.» او درباره حفاری مردم منطقه هم می‌گوید: «ازمردم منطقه نبودند از جاهای دیگر آمده بوده و فرار کردند. مردم اینجا فرهنگ بالایی دارند وبه نیروی انتظامی نیازی ندارند.» فرمانداری فهرج برخلاف گفت‌و‌گوی‌های پیشین با «ایران»، این بار به تلفن همراه خود جواب نمی‌دهد. بعد از یکی دو روز هم مسئول دفترش می‌گوید که جلسه دارد.  بعد از آن هم شماره‌اش بی‌پاسخ می‌ماند اما اقدامات او و پشتکارش برای حفاظت از سایت تازه پیدا شده همه را راضی کرده است. به گفته یکی از محلی‌ها او قول داده تا کمبود هزینه حفاری‌ها را جبران کند.

آیا نیاز اعتباری مانع حفاظت می‌شود؟

در روز نخستی که خبر به رسانه‌ها رسید اداره کل میراث فرهنگی کرمان به وضوح نشان داد که علاقه‌ای به نشر خبر آن ندارد. درمیان حرف‌های مسئولان و کارکنان آن کمبود اعتبار برای کاوش‌ها و حفاظت مسأله بود! آنها به گفته خودشان نمی‌خواستند هزینه و اعتباری که دارند را خرج فهرج کنند اما «روحی» معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان در گفت‌و‌گو با روزنامه ایران این مسأله را رد می‌کند اما کمبود اعتبار با توجه به تعداد زیاد محوطه‌های تاریخی و باستانی استان را رد نمی‌کند. کرمان پهناورترین استان کشور یکی از باستانی‌ترین استان‌های کشوراست که باستان شناسان از آن به بهشت «باستان شناسی» یاد می‌کنند.

سربرآوردن دهکده‌ای سلجوقی

پیش از آنکه پای باستان شناسان به فهرج برسد گمانه زنی‌ها محوطه بیرون آمده را متعلق به هخامنشی –اشکانی یعنی ۲۵۰۰تا۲۲۰۰ سال پیش می‌دانست اما آن‌طور که «حمیده چوبک» رئیس پژوهشکده باستان شناسی کشور به  «ایران» می‌گوید این سایت براساس اطلاعات اولیه کارشناسان میراث فرهنگی کرمان متعلق به دوره میانی اسلام یعنی سلجوقی است. به احتمال بسیار باستان شناسان این بارهم با یک محوطه ۸۰۰ ساله مثل شهر دقیانوس(جیرفت قدیم) رو به رو هستند. سفال‌های قالب و مهره زده دوره سلجوقی هم به گفته چوبک شاهدی براین مدعا هستند. البته چوبک از منطقه ظاهر شده به یک «آبادی دوره اسلامی» تعبیر می‌کند تا شهر. به گفته او از این آبادی‌ها در منطقه کرمان بسیار زیاد است. او می‌گوید: «در حال برنامه‌ریزی و پیش‌بینی بودجه اضطراری هستند تا براساس اطلاعات و داده برای آینده این سایت برنامه‌ریزی کنند.» کرمانی هم از انجام اقدامات لازم برای ثبت ملی محوطه تازه کشف شده خبر می‌دهند.

تکرار تاریخ غارت

وقتی عکس‌ها در شبکه‌های اجتماعی وخبرگزاری‌ها دست به دست شد بسیاری گفتند دوباره غارت جیرفت اتفاق افتاد. سایت ۵ هزار ساله جیرفت را هم یک سیلاب بیرون انداخت تا مردم به گورستان آن(مطوط آباد) حمله ببرند و آن را غارت کنند. به گفته «یوسف مجید زاده» سرپرست ایرانی باستان شناسی جیرفت(کنارصندل) ۲ هزار گور را شکافتند تا ده‌ها شیء سنگ صابونی را از قبرستان بیرون بکشند. به گفته او تنها در یک گور۳۰ شیء سنگ صابونی وجود داشت. اشیای سنگ صابونی آنقدر زیاد بودند که مردم توجهی به اشیای سفالی نداشتند. آنها برای اینکه مطمئن شوند در گورستان شیئی وجود دارد اول با سیخ یا یک فلز تیز گور را بازرسی و بعد آن را باز می‌کردند. تکرار این عمل باعث شد تا بسیاری از اشیای سفالی بشکند. کافی است سری به پایگاه میراث فرهنگی جیرفت بزنید تا سفال‌های بند زده این مسأله را برای شما مشخص کند.

«روحی» معاون میراث فرهنگی کرمان درباره حفاظت منطقه هم می‌گوید: «ما با فرمانداری، حوزه نیروی انتظامی و بسیج گفت‌و‌گو کردیم تا به کمک یگان حفاظت بیایند.» او تأکید می‌کند اگر کمک نیروی انتظامی، مردم معتمد و فرمانداری نبود یگان حفاظت هرگز نمی‌توانست از حفاظت این سایت موفق بیرون بیاید. تعداد یگان حفاظت فهرج در حال حاضر ۲ نفر است که معلوم نیست امکانات آنها در چه حدی است؟ اما مسئولان استانی کرمان و شهری فهرج تأکید می‌کند در حد موتور، در اختیار دارند! به گفته روحی اداره کل میراث فرهنگی به دنبال آن است که میزان حفاظت از آن را بالا ببرد و مستند‌سازی و ثبت محوطه‌های تاریخی منطقه را هم دنبال کند. او درباره این دیدگاه که مردم فهرج دوست دارند بدون حضور نیروی انتظامی از دهکده تاریخی حفاظت کنند هم می‌گوید: «خوشبختانه مناطقی چون فهرج، ریگان، بم و جیرفت هنوز آن بافت اجتماعی که به صورت عشیره‌ای و طایفه‌ای زندگی می‌کنند را دارند. خیلی از بزرگان طوایف عضو انجمن‌های ما هستند و در حفظ ارزشهای تاریخی کوشا هستند.» معتمدان محلی و فرمانداری فهرج در گفت‌و‌گو‌های پیشین با «ایران» خواستار ایجاد یک موزه در فهرج برای نگهداری ونمایش آثار کشف شده در منطقه خود شدند. روحی هم اعتقاد دارد که این مسأله به جذب گردشگر منجر می‌شوند. معتمدین محل هم سربسته راه نجات محوطه تازه کشف شده را در ایجاد اشتغال و مشارکت مالی برای اهالی می‌دانند که وضعیت اقتصادی مطلوبی ندارند.

حفاران غیر مجاز قزوینی در فهرج

محوطه ۲۵۰۰ ساله‌ای که سیل در اسفندماه گذشته بین فهرج و ریگان پیش پای مردم گذاشت به خوش شانسی محوطه اسلامی –سلجوقی نگین کویر نبود.پیش از آنکه پای خبرنگار یا عکاسی به آنجا برسد مردم خبر را به کانال‌های تلگرامی دادند تا حتی پای حفاران از قزوین هم به مرز میان این دو شهر باز شود. برخی از کارشناسان و اهالی فهرج یکی از دلایل بی‌علاقگی میراث فرهنگی استان برای رسیدن خبر به رسانه‌ها را حضور حفاران از مناطق دیگر می‌دانند. با توجه به کمبود اعتبار در کرمان این سؤال پیش می‌آید که آیا بعد از خوابیدن تب اخباری که از مرز فهرج ریگان مخابره می‌شود، سازمان میراث فرهنگی منطقه تاریخی نگین کویر را رها می‌کند؟