تاریخ به روایت کاشی

گنجینه ای از کاشی کاری در بافت تاریخی کرمانشاه پنهان شده است. جایی که می‌توان تاریخ را از ابتدا تا دوره معاصر روی مربع مربع کاشی‌هایش تماشا کرد. تکیه معاون الملک کرمانشاه همه شهرت را خود مدیون ظرافت کاشیکاری خاصش است.

بافت تاریخی کرمانشاه به واسطه توسعه ای که سال‌هاست به جانش افتاده، تکه تکه شده است. هنوز میان برخی خیابان‌ها می‌توان جداره‌های ارزشمندی از بناهای تاریخی را دید. جداره‌هایی که رها شده اند و هر روز کسبه بازار کرمانشاه در آنها تغییر ایجاد می‌کنند. نماهای تاریخی در حال حذف هستند و ساخت و ساز حریم بافت را در معرض خطر قرار داده است. با این حال پشت جداره ای از این شلوغی‌های بازار و جنگ سنت و مدرنیته، گنجی پنهان شده است که تماشایش شبیه ورق زدن کتاب تاریخ است.

تکیه معاون‌الملک کمی ‌پایین تر از سطح خیابان قرار دارد. نمای آن از اطراف خیابان به خوبی مشخص نیست اما وقتی روبرویش قرار بگیرید، تفاوتش به چشم می‌آید. کاشی کاری این بنا که از سر در ورودی آن نمایان است، تفاوت خاص این بنا با دیگر بناهای بافت تاریخی کرمانشاه است. کاشی کاری که در آن می‌توان از ابتدای تاریخ تا ناصرالدین شاه پرتره اشخاص را دید و پای مجموعه داستان‌هایش نشست. داستان‌هایی که در قاب‌های مربع این کاشی‌ها روایت شده اند و تماشای با دقت تمام آن، ساعت‌ها زمان نیاز دارد. قاب به قاب این مربع‌های رنگی راویانی برای قصه و تاریخ هستند، کافی است گوش به آن بسپارید. این تکیه که برای برپایی مراسم‌های عزاداری این چنین زینت داده شده و هنوز شکوه آن در مراسم‌های مذهبی تماشایی است. می‌گویند مراسم شام غریبان در تکیه معاون الملک از جاذبه‌های دیدنی کرمانشاه است. وقتی چهره‌های نقش بسته بر کاشی‌ها زیر نور شمع‌ها سو سو می‌زند، معاون الملک بیش از هر زمان زیباست. هر چند اثر بی‌ملاحظه بودن برخی در این مراسم را می‌توان در بخش ‌هایی از بنا دید، بخش‌هایی که با ته مانده شمع‌ها هنوز سیاه هستند.

بخشی از کاشی کاری‌ها ریخته و جایی از روایت‌های تاریخی را ناتمام گذاشته، از سوی دیگر دستی ناپیدا نیز به چهره برخی از کاشی شدگان این بنا دست برده است؛ شاید به طنز. اما مخدوش کردن این کاشی‌ها کم از مخدوش کردن تاریخ ندارد. همه این‌ها حالا باید مرمت شوند. چند محوطه هم در حیاط داخلی بدون کاشی‌کاری مانده‌اند. می‌گویند کار بنا کفاف آن‌ها را نداده است. شاید خالی مانده اند برای آینده تا بخشی دیگر از تاریخی بر آن حک شود و حالا دیگر این برگ‌های کتاب تا ابد سفید خواهد ماند. جز کاشی‌های موزه، این مجموعه نیز نمایشگاه کوچکی از داشته‌های تاریخی کرمانشاه است. نمایشگاهی که البته میان شکوه این بنا گم شده است.

تکیه معاون‌الملک در گذر تاریخ

در سال ۱۳۲۰ هجری قمری، حسین خان معین‌الرعایا بخش حسینیه‌ تکیه معاون‌الملک را به منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) شهر کرمانشاه بنا کرد. گروهی از مشروطه‌خواهان در سال ۱۲۸۸ شمسی این بنای نفیس را که همچون گوهری در غرب ایران می‌درخشید به توپ بستند و آن را ویران کرده و به آتش کشیدند. بعد از این حوادث و همچنین به دنبال ترور حسین خان معین‌الرعایا، بازسازی تکیه مدت‌ها به تعویق افتاد. بالاخره در سال ۱۳۲۰ شمسی، میرزا حسن خان معاون‌الملک حسینیه را از برادرانش خریداری و شروع به مرمت آن کرد.

حسن خان در سال ۱۳۲۶ شمسی ساختمان مجاور حسینیه را خرید و بخش‌های زینبیه و عباسیه را بنا کرد تا تکیه بتواند جوابگوی عزاداران باشد. معاون‌الملک در همان سال تکیه را وقف برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم(ع) کرد. او ۲۰ نسخه از وقف‌نامه را برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و همچنین خاندان معینی فرستاد. معاون‌الملک در سال ۱۳۲۷ شمسی از دنیا رفت و او را در بخش زینبیه‌ی تکیه معاون‌الملک به خاک سپردند. اواخر عمر حسن خان با تغییر حکومت قاجار به پهلوی و همین‌طور وضع مالی وی، دوران ویرانی بنا آغاز ‌شد. به این ترتیب سید محمد میبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از تخریب بنا، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی‌تبدیل شود تا فواید آن را صرف تعمیر بنا کنند. از آن زمان به‌بعد، عباسیه به مدت ۳۰ سال به صورت مدرسه باقی ماند. در سال ۱۳۵۲ تکیه معاون‌الملک به اداره فرهنگ و هنر آن زمان تحویل داده شد و در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۹۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.

نگاهی به معماری بنا

عمارت تکیه معاون‌الملک شش متر از سطح زمین پایین‌تر است و بعد از ورود از درب اصلی که در خیابان حداد عادل قرار دارد، باید ۱۷ پله را طی ‌کنید تا وارد صحن ورودی مجموعه شوید. اکنون می‌توانید وارد مجموعه اصلی شوید که از سه بخش تشکیل شده و به ترتیب شامل حسینیه، زینبیه در مرکز و در آخر عباسیه است.

مجموعه‌ی تکیه معاون‌الملک سه درب ورودی دارد که درب ورودی اصلی به خیابان حداد عادل، درب شمالی به کوچه معاون‌الملک و درب جنوبی به کوچه ایلخانی مشرف است. کاربرد درب‌های متعدد در این مجموعه در قدیم برای برگزاری بهتر مراسم‌های مذهبی، ورود دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری و جلوگیری از تداخل آن‌ها با یکدیگر بوده است. هم اکنون دو درب شمالی و جنوبی مجموعه بسته است و ورود و خروج بازدیدکنندگان از درب اصلی صورت می‌گیرد.

تکیه معاون‌الملک بخش زیادی از شهرتش را مدیون کاشی‌کاری منحصربه‌فرد و استثنائی است که صاحب‌نظران آن را کم‌نظیر و در مواردی بی‌نظیر خوانده‌اند. کاشی‌های زیبای این مجموعه، جلوه‌ای بی‌مانند از پیوند معماری و کاشی‌کاری است. غنای تصویری در کاشی‌های به کار رفته، تنوع رنگ‌های آن‌ها و تنوع در نوع ساخت و ابعاد کاشی‌ها، تکیه معاون‌الملک را به یکی از نفیس‌ترین و تماشایی‌ترین بناهای به یادگار مانده از دوران قاجار تبدیل کرده است.

به باور عده‌ای، این کاشی‌های کم‌نظیر که از رنگ‌های صددرصد طبیعی در ساخت آن‌ها استفاده شده است، بیانگر ارزش هنری تکیه معاون‌الملک هستند. اما باید گفت معماری زیبا و قابل تحسین بنا را نمی‌توان نادیده گرفت. این بنا قطعه‌های گمشده‌ هویت ایرانی را در غالب تصاویر و نگاره‌هایی به هم گره می‌زند و سپس به نسل‌های حال و آینده می‌شناساند.

بانی این مکان یعنی مرحوم حسن خان معینی در آن زمان با هزینه‌ی شخصی خود، هنرمندان سرآمد و بنامی‌را گرد هم آورد تا به این شیوه هنر ایرانی اسلامی‌را ماندگار کنند؛ هنرمندانی چون استاد محمد بنا، حاج حسن کاشی‌پز تهرانی، سید ابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین خطاط.از نظر موضوعی بیشترین حجم این نگاره‌ها را واقعه‌ی عاشورا و حوادث مربوط به آن، روایت‌های مذهبی، قصص قرآنی و داستان‌های ملی و حماسی ایرانی تشکیل داده است. کاشی‌های تکیه بر اساس تکنیک و اجرا به دو گروه کاشی‌های برجسته و کاشی‌های هفت‌رنگ تقسیم می‌شوند. علاوه بر کاشی‌های نصب‌شده بر دیوارها، کاشی‌هایی داخل انبارهای تکیه نگهداری می‌شود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه‌ آبی روی آن‌ها نگاشته شده و مکمل کاشی‌های حسینیه است که اکنون جای آن‌ها خالی است. این بنا بعد از صحن ورودی، از سه بخش حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است.