سینمای دهه شصت؛ از هیجان جنگ تا آرامش کودکی

سینما همواره آینه تمام قدی از جریانات و اتفاق های جامعه بوده است به این مفهوم که همواره می توان از فیلم های اکران شده در سینما پی به معضلات جامعه برد. هر چند ممنوعیت ها هم همیشه مانعی بوده برای بازتاب نیافتن برخی معضلات اما هنر هفتم توانسته از لابه بلای همه این محدودیت ها پیام خود را به تماشاگرانش منتقل کند.

نگاهی به فیلم های ساخته شده در هر سال و هر دهه نشان می دهد که موضوع مهم جامعه آن روزها چه چیزی بوده است. فروش بالای برخی فیلمها، حاشیه سازی دیگر فیلم ها و البته اقبال جشنواره فجر به آن ها دقیقا نشان می دهد چه فیلم هایی با چه موضوعاتی خوشایند مردم بوده و البته چه محتوا و مضمونی مورد علاقه دولت.

دهه شصت؛ سینمای جنگ و کودک

دهه شصت را می توان دهه دو ژانر گمشده سینمای ایران دانست. سینما دفاع مقدس و سینمای کودک. ویژگی های خاص این دهه از جمله حفظ روحیه انقلابی در میان جامعه و وقوع رویدادی همه گیر چون جنگ باعث شد سینما در همراهی با این اتفاقات در جهت علایق و خواسته های مخاطبانش حرکت کند. اوایل دهه ۶۰ که جنگ در سال های آغازین خود بود و روحیه جنگاوری و سلحشوری در جامعه موج می زد، فیلم هایی با پس زمینه های مرتبط با جنگ جزو پرفروش ترین فیلم ها هم بودند. البته این دهه فیلم های مهمی از سینمای ایران هم اکران شد. مادر علی حاتمی، مرگ یزدگرد و باشو غریبه کوچک بهرام بیضایی، دونده امیر نادری، اجاره نشین ها و هامون از داریوش مهرجویی، خانه دوست کجاست؟ عباس کیارستمی جزو این فیلم ها هستند.

اما مرور فیلم های دهه شصت نشان می دهد که هم میزان قابل توجهی از فیلم های این دهه با مضمون جنگ بوده است هم اقبال تماشاگران به عنوان پرفروش ترین فیلم های این دهه مربوط به این گونه سینمایی بوده و هم جوایز جشنواره فجر نشان می دهد مسولان دولتی هم به این فیلم ها علاقه داشته اند. البته این دهه شامل برخی از مهم ترین فیلم های سینمای کودک هم می شود . فیلم هایی نظیر شهر موش ها، گلنار، سفرجادویی و دزد عروسک ها.

فیلم های برگزیده دهه شصت

در سالهای اول این دهه جشنواره فیلم فجر برگزیده ای را نداشت. اما اولین جایزه سیمرغ بهترین فیلم در سال ۶۳ به فیلم مترسک اهدا شد، فیلمی ساخته حسن محمدزاده که با وجودی اولین سیمرغ بهترین فیلم جشنواره را از آن خود کرد دیگر هیچگاه موفق به فیلمسازی نشد. مضمون اولین فیلم برگزیده جشنواره در سال ۶۳ اما مضمونی خانوادگی بود. فیلمی درباره رابطه یک نوجوان با نامادری اش.

سال ۶۴ اما جشنواره فیلم فجر دو برنده داشت. عباس کیارستمی با فیلم مستند «اولی ها» و ابوالفضل جلیلی با فیلم «بهار». مضمون فیلم بهار جنگ است و داستان حول محور زندگی نوجوانی می گذرد که بخاطر جنگ از بستان به شمال نقل مکان می کنند. «اولی ها» اما مستندی است از عباس کارستمی درباره تجربه اولین روز مدرسه چند دانش آموز.

برگزیده سال ۶۵ هم فیلمی از دفاع مقدس است. فیلمی که بر خلاف برگزیده سال پیش در دل جنگ می گذرد و چهره جسوری همچون رسول ملاقلی پور را به سینمای ایران معرفی می کند. « پرواز در شب» قصه یک گردان از نیروهای ایرانی را روایت می کند که در محاصره ارتش دشمن بعثی قرار می‌گیرند و ارتباط آن با قرارگاه مرکزی قطع می شود.

سال ۶۶ که ششمین دوره جشنواره فیلم فجر بود هم برگزیده ای نداشت. هر چند داوران جشنواره دوره ششم از دو فیلم تقدیر کردند که اتفاقا هر دوی این فیلم ها جزو فیلم های پرفروش آن سال بود. «کانی مانگا» از مرحوم سیف الله داد و «پرنده کوچک خوشبختی» ساخته پوران درخشنده. «کانی مانگا» هم تمی جنگی دارد و روایت گروهی تکاور ایرانی است برای به اسارت درآوردن یک خلبان عراقی. فیلمی که در گیشه بسیار موفق بود. مضمون فیلم پوران درخشنده اما اجتماعی بود. فیلم روایت نوجوانی است که به واسطه اتفاق های کودکی قدرت تکلمش را از دست داده است.

دوره هفتم مسعود جعفری جوزانی برنده مطلق جشنواره بود. فیلم «درمسیر تند باد » از او توانست علاوه بر سیمرغ بهترین فیلم جشنواره سیمرغ بهترین صدابرداری را هم از آن خود کند و در ۹ رشته دیگر هم نامزد جایزه باشد. فیلمی که به احاظ مضمونی کمی غریب می رسید و با موضوعی تاریخی به اکران درآمد. فیلم به حضور نیروهای متفقین در ایران اشاره دارد و هرچند تمی تاریخی دارد اما با وجود درگیر بودن ایران در جنگ با عراق چندان نامرتبط با موضوع های روز هم نشان نمی دهد.

دوره هشتم هم سینمای جنگ برنده جشنواره فجر است. این دوره اولین باری است که ابراهیم حاتمی‌کیا توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنواره فجر را از آن خود کند، فیلم «مهاجر» برنده بهترین فیلم جشنواره فجر در سال ۶۸ است. حاتمی‌کیا در این فیلم به سراغ داستان هواپیماهایی بدون سرنشین به نام «مهاجر» رفته است که از روی زمین کنترل می‌شود جهت انجام عملیاتی شناسایی در پشت خطوط دشمن به کار گرفته می‌شود.

دوره نهم در سال ۶۹ و اولین سال ایران بدون جنگ است. همین موضوع شاید دلیلی است بر انتخاب فیلمی اجتماعی با رگه های طنز برای بهترین فیلم جشنواره فیلم فجر. این فیلم یکی از اولین فیلم هایی است که در جشنواره های خارجی هم به نمایش در می آید و علیرضا خمسه به واسطه آن جایزه بهترین یازیگر مرد را از جشنواره پیونگ یانگ از آن خود می کند.

پرفروش های دهه شصت 

در نخستین سال این دهه «برزخی ها» با حضور تعدادی از بازیگران سینمای قبل از انقلاب با موضوعی درباره یک جنگ نامشخص، پرفروش ترین فیلم سال شد و جنجالی پردامنه را در جامعه ایجاد کرد. بعد از آن هم باز این آثار مرتبط با جنگ بودند که صدرنشین جدول فروش بودند. در این میان چند فیلم حادثه یی با مضامینی درباره اتفاقات قبل از انقلاب و مبارزه با مفاسد رژیم پهلوی به فروش های بالایی دست یافتند.

فیلم هایی مانند «سناتور» مهدی صباغ زاده در سال ۶۲ و فیلم « بالاش» اکبر صادقی، ساموئل خاچیکیان در سال ۶۳ از جمله این فیلم ها بودند. سال ۶۴ نقطه عطفی در سینمای ایران بود. در این سال «عقاب ها» ساخته ساموئل خاچیکیان بی سابقه ترین فروش را در تاریخ سینمای ایران رقم زد به طوری که بنا بر یک آمار غیر رسمی نزدیک به نیمی از مردم تهران به تماشایش رفتند و تنها در اولین اکران رسمی اش به مدت ۹ هفته ۱۵ میلیون تومان در تهران فروش کرد و تا سال ها به عنوان فیلم پرفروش در سینماهای شهرستان ها و سینماهای خارج از گروه تهران اکران می شد. جمله معروفی میان دست اندرکاران سینمایی است که می گویند تهیه کنندگان فیلم عقاب ها هنوز از درآمد این فیلم ارتزاق می کنند.

در همین سال ۶۴ ملودرام «گل های داودی» رسول صدرعاملی و فیلم خاطره انگیز «شهر موش ها» هم به فروش های بالایی رسیدند تا در کنار فیلم حادثه یی «تاراج» ایرج قادری سال خاطره انگیزی در زمینه استقبال مخاطبان را رقم زنند. هرچند سیاست های مدیران سینمایی که در پی تغییر سطح سلیقه مخاطبان بودند، این استقبال ها را برنمی تافتند و سازندگان فیلم های عقاب ها و تاراج به واسطه همین فروش های بالا تا سال ها ممنوع الفعالیت شدند. از نیمه دوم دهه ۶۰ با تصمیم مدیران سینمایی در راستای جهت دهی به ذائقه مخاطبان، سینمای حادثه یی در حاشیه قرار گرفت و فیلم های طنز آمیز یا مرتبط با کودکان در مرکز توجه قرار گرفتند.

«اجاره نشین ها» داریوش مهرجویی، « ماموریت» حسین زندباف و «خواستگار» مهدی فخیم زاده از جمله پرفروش ترین فیلم های کمدی نیمه دوم دهه ۶۰ بودند. از سوی دیگر سال های پایانی دهه ۶۰ را باید متعلق به فیلم های مربوط به کودکان دانست که در آن سال ها در اوج خود بودند. فیلم هایی مانند «گلنار» کامبوزیا پرتوی و «دزد عروسک ها» محمدرضا هنرمند از جمله این فیلم ها بودند که آخری در سال ۶۹ با فروش ۲۴ میلیونی رکورد جدیدی در سینمای ایران به جا گذاشت.