ابوسعید سجزی دانشمند و ستاره شناس اصیل ایرانی

ابوسعید سجزی

ابوسعید سجزی یکی از ریاضی دانان معروف ایرانی است که اصالت وی به سیستان برمی گردد. وی در این زمینه و همچنین ستاره شناسی اقدامات ارزنده ای انجام داده اند. وی تالیفات مهمی در این زمینه از خود به جای گذاشته است که در ادامه این مقاله سرپوش به آنها اشاره می شود.

چکیده ای از زندگینامه ابوسعید سجزی:

نام کامل: ابوسعیداحمدبن عبدالجلیل سجزی

تاریخ تولد: ۳۴۰ هجری قمری

محل تولد: سیستان

محل زندگی: شیراز

زمینه فعالیت: دانشمند در زمینه ستاره شناسی و ریاضی

دین: اسلام

آثار: حدود ۳۸ کتاب و رساله که حدود ۲۰ کتاب آن در مساهل ریاضی و بقیه درباره احکام نجوم

درگذشت: ۴۱۴ هجری قمری

بیوگرافی ابوسعید سجزی

زندگینامه ابوسعید سجزی:

ابوسعیداحمدبن عبدالجلیل سجزی که به اختصار او را ابوسعید سجزی می نامند در سال ۳۳۰ هجری قمری در سیستان به دنیا آمد. براساس اطلاعات موجود این دانشمند تنها بخشی از زندگی خود را در این شهر گذرانده است. در رساله المدخل إلی علم الهندسه، سجزی خود را اینگونه توصیف می کند:

در سیستان ابزار عظیم و مهمّی ساخته ام. مدلی از کل عالم، متشکل از افلاک، جرمهای آسمانی، مدارهای حرکت آنها و اندازه هایشان، مقدار فاصله ها و حجمهای آنها و شکل زمین، اماکن، شهرها، کوهها، دریاها، بیابانها، درون کره ای تو خالی و مشبک؛ آن را هیئت کل، نامیده ام.

سجزی مقالم برجسته ای در هندسه، فلسفه ریاضی و نجوم دارد همچنین آثار و عقاید بدیعی داشته که تابه حال کمتر مورد بررسی قرار گرفته اند. امروزه برخی محققان به بررسی هر یک از ابعاد کارهای او پرداخته اند، می توان گفت ابعاد مختلف نبوغ این دانشمند امروزه درحال کشف شدن است. لازم به ذکر است که سجزی تبحر بسیار زیادی در هندسه داشته است.

در فاصله بین سال های ۳۵۸ تا ۳۶۱ سجزی در شیراز زندگی خود را گذراند و در این دوران یک مجموعه از نسخه خطی اش را نوشت.

بسیاری از محققان تاریخ ریاضی بر این باور هستند که نسخه کتابخانه ملی پاریس با شماره ۲۴۵۷ همان نسخه دستنویس سجزی است که شامل ۲۲۰ برگه و ۴۹ رساله می باشد. رساله هایی با شماره ۱۰، ۲۷، ۲۸، ۳۱ و ۴۶ از مجموعه تالیفات این دانشمند هستند.

در هر حال شکی نیست که سجزی در آن دوران مجموعه ای از رسایل را استنساخ کرده است و تردیدی نیست که وی در آن زمان ریاضیدان مبرزی بوده است.

در آثار الباقیة عن القرون الخالیه، ابوریحان بیرونی اسامی ماه های تقویم سحبستان را که سجزی به وی گفته بود، آورده است. ابوریحان در این اثر به دفعات از ابوسعید نام می برد، او همچنین برای تعیین جهت قبله هم با سجزی در تماس بوده است.

ابوریحان در نامه ای اثبات استادش ابونصر بن عراق در رابطه با قضیه شکل القطاع در مورد قضیه سینوس ها در مثلث کروی و مسطح را برای سجزی ارسال کرده است. به نظر می رسد ابوریحان برای اثبات حق تقدم استاد خویش ابونصر در مورد کشف «شکل مغنی» این نامه را برای سجزی می فرستد.

براساس نوشته هایی که از ابوریحان بیرونی به دست رسیده است؛ سجزی در رصد رصد عبدالرحمن صوفی، منجم بزرگ، زمان انقلابین زمستانی ۳۵۹ و ۳۶۰ هجری و انقلاب تابستانی ۳۶۰ هجری، حاضر بوده است.

همانطور که پیش از این اشاره شد، دوره ای از زندگی این دانشمند در خراسان گذشته و در آن زمان بحث هایی با ریاضیدانان آن منطقه داشته است. در این خصوص رساله هایی درمورد سؤالات ریاضیدانان آن دیار از ابوسعید و پاسخ های وی وجود دارد.

زندگینامه ابوسعید سجزی

پدر ابوسعید سجزی:

پدر ابوسعید سجزی نیز مانند خودش یک ریاضیدان معروف بوده است. سجزی در سال ۳۶۰ هجری قمری یک رساله درباره گنبدهای هذلولی و سهموی نوشت و آن را به پدرش ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل سجزی تقدیم کرد.

از طرفی او در کتابی دیگر به نام احمد بن محمد عبدالجلیل فی مسایل المختارة التی جرّت بینه و بین مهندسی شیراز و خراسان و تعلیقاته از راه حل هایی که پدرش برای مسائل مربوط به تقسیم مثلث ها و متوازی الضلاع ها عنوان کرده بود، صحبت می کند. همین موضوع نشان می دهد پدر سجزی یک ریاضیدان بسیار فعال بوده است.

آثار و عقاید ابوسعید سجزی:

اعتقاد به چرخشِ زمین:

براساس شواهدی که به دست آمده، سجزی اعتقاد به چرخش زمین به دور خودش داشته است. براساس آنچه ابوریحان در کتاب «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» خود عنوان می کند:

«از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی می‌نامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیده مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت می‌دهند و نه به کره سماوی. بدون شک این شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری. و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه(= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود؛ زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کره سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمی‌رسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکان پذیر باشد موکول به رای فلاسفه طبیعی دان است.»

اسطرلاب دانشمند ایرانی ابوسعید سجزی

معاصران ابوسعید سجزی:

یکی از هم عصران مهم ابوسعید؛ ابوریحان بیرونی بوده است که دوره عضدالدوله دیلمی بسیاری از تألیفات خود را به نام این امیر آل‌بویه نوشته است. و برخی از آثارش را به سید امیر ابوجعفر احمدبن محمد که از امیران بلخ بوده است، تقدیم کرده.

ابوریحان بیرون چندین مرتبه در آثارش از سجزی نام می برد و از راه حل هایی که برای مسائل هندسی استفاده می کرده، صحبت می کند.

ابوریحان در کتاب استیعاب‌الوجوه الممکنه فی صنعه الاسطرلاب درباره سه اسطرلابی که توسط سجزی ساخته شده اند و نام آنها شقایقی، آسی و زورقی صحبت می کند.

ابوعلی حسن‌بن علی مراکشی از جمله عالمان قرن هفتم هجری است که در کتاب «جامع‌المبانی و الغایات فی علم المیقات» درباره اسطرلاب زورقی صحبت می کند. همانطور که پیش از این اشاره شد، ابوریحان عنوان می کند که این اسطرلاب اختراع سجزی بوده است.

این اسطرلاب عنوان می کند که کره زمین مترحک و کره سماوی به جز سیارات هفت‌گانه، ثابت هستند. ابوریحان می گوید که این موضوع شبهه ای است که حل کردن آن دشوار خواهد بود. بطلان این موضوع را ابوعلی سینا در کتاب شفای خود و رازی در کتاب ملخص اش بیان می کند. بسیاری از کتاب های دیگر نیز به بیان بطلان این موضوع پرداخته اند.

در پایان «رساله فی قسمه الزاویه المستقیمه الخطین بثلثه اقسام متساویه»، ابوسعید پنج مسهله را که مربوط به تثلیت زاویه‌اند و ابوریحان بیرونی آن‌ها را طرح کرده، بیان داشته است.

سجزی هفت ضلعی منتظم را براساس قانونی که ابوسهل بیژن کوهی استفاده می کرد، ساخت و مقاله هایی درخصوص خط مستقیم و رساله هایی درخصوص مسئله مرتبط با آثار اقلیدوس و ارشمیدوس نوشته است.

این دانشمند در پاسخ شیخ ابوالحسین محمدبن عبدالجلیل رساله «فی خواص الشکل المجسم الحادث من اداره القطع الزاید» نوشته است. این کتاب در رابطه با خواص سهمی‌وار و هذلولی‌وار دوار می باشد.

درباره ابوسعید سجزی

آثار ریاضی ابوسعید سجزی:

همانطور که از آثار سجزی برمی آید، نشان می دهد که وی در هندسه بسیار ماهر بوده و تحقیقاتی درباره تقاطع قطوع مخروطی انجام داده است. تا زمان این دانشمند ریاضی دانان مسئله تثلیث زاویه را با روش هندسه متحرک به وجهی تقریبی حل کرده بودند، اما سجزی با روشی کاملا هندسی و با استفاده از تقاطع یک دایره و یک هذلولی متساوی‌القطرین مجددا آن را حل کرد و نام آن را روش هندسه ثابت گذاشت.

از این دانشمند حدود ۳۸ رساله شناخته شده است که حدود ۲۰ کتاب در رابطه با ریاضی و بقیه درباره احکام نجوم می باشند. مجموعه خطی کتاب و رساله های سجزی با خط خودش در شیراز نوشته شدند و در کتابخته ملی پاریس با شماره ۲۴۵۷ یافت می شوند.

سجزی در «کتاب المدخل الی علم الهندسه» می‌گوید: در سیستان ابزار عظیم و مهمی ساختم.

برخی تألیفات ریاضی سجزی:

رساله فی وصف القطوع المخروطیه:

این رساله به تثلیث زاویه می پردازد و یک نسخه خطی آن در کتابخنه لیدن وجود دارد. وپکه این رساله را به زبان فرانسوی ترجمه کرده است.

عمل المسبع فی الداهره و قسمه الزاویه المستقیمه الخطین ثلاثه اقسام متساویه:

قسمت اول این رساله درباره محاط کردن هفت ضلعی منتظم در دایره و قسمت دوم آن درخصوص تثلیث زاویه صحبت می کند. نسخه خطی این اثر در کتابخانه خدیویه مصر یافت می شود. کارل شوی آن را به زبان آلمانی ترجمه کرده است.

رساله فی شکل القطاع:

این رساله توسط سجزی بعد از کتاب «النسبه المولفه» نوشته شده است زیرا چندین مربته در آن به کتاب النسبه المولفه ارجاع داده شده است.

رساله‌ای بدون عنوان:

این رساله درباره مجانب‌های هذلولی از سجزی صحبت می کند و در کتابخانه لیدن نگهداری می شود. براساس آنجه برو کلمان عنوان می کند، احتمال دارند که این رساله بخشی از رساله فی وصف القطوع المخروطیه باشد.

آثار ابوسعید سجزی

ثبت براهین بعض اشکال کتاب اقلیدس:

یک نسخه از این رساله در «ایندیا آفیس» وجود دارد.

رساله فی اخراج الخطواط فی الدواهر الموضوعه من النقط المعطاه:

این رساله دارای ۱۳ مسئله هندسی است.

رساله تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده:

این رساله دارای ۱۱ قضیه درخصوص هندسه و مخروطات است. در این رساله سجزی به تالیفات دیگر خود تحت عنوان های «فی تعلیقات هندسیه» و «فی خواص القطع الناقص» نیز اشاره دارد.