هدف‌های اقتصادی برنامه‌های توسعه در ایران

کشور ما با داشتن قریب به ۷۰ سال تجربه برنامه‌ریزی (۱۳۲۷-۱۳۹۳) جزو اولین کشورهای دارای برنامه‌ریزی توسعه در جهان است، اما به‌رغم این جایگاه و سابقه، نه فقط به هدف‌های متعارف رشد و توسعه اقتصادی دست‌نیافته، بلکه مشکلات فراوان دیگری نیز ایجاد شده است؛ به‌گونه‌ای‌که گروهی، وجود برنامه‌های توسعه را به طورکلی ضروری نمی‌دانند. البته متخصصان برای به نتیجه نرسیدن برنامه‌های توسعه کشور دلایل مختلفی ارائه کرده‌اند که یکی از آنها، اشکال در تدوین اهداف یا بی‌اعتقادی به آنها بیان شده است.

یکی از روش‌هایی که ما را به دلایل تعیین اهداف و تحقق نیافتن آنها رهنمون می‌سازد، روش تحلیل انتقادی است. در روش تحلیل انتقادی، جنبه‌های گوناگون یک موضوع از دیدگاه گفتمان‌های رایج جامعه بررسی می‌شود. با  شناخت و بررسی شرایط زمانی تدوین و اجرای برنامه‌ها می‌توان به‌دلایل تعیین اهداف و تحقق نیافتن آنها پی برد؛ بنابراین در این مقاله به‌دنبال تحلیل انتقادی هدف‌های اقتصادی برنامه‌های توسعه در ایران (قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی) هستیم تا از طریق آن تاثیر دیدگاه‌های مختلف بر این اهداف را شناسایی کنیم.

ایران اولین کشور جهان است که برنامه‌ریزی توسعه داشته است، اما به‌رغم بیش از هفتاد سال تجربه برنامه‌ریزی و تلاش فراوان نیروی انسانی و صرف منابع مادی قابل‌توجه، بسیاری از اهداف اقتصادی این برنامه‌ها محقق نشده است. 

از سوی دیگر مشکلات جدیدی نیز در کشور ایجاد شده و هدف‌گذاری جدید برنامه‌ها برای حل‌وفصل آنها نیز موفقیت قابل‌توجهی نداشته است. بنابراین پرسش‌های متعددی در مورد علت این مساله مطرح شده است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل انتقادی، هدف‌های اقتصادی برنامه‌های توسعه کشور بررسی می‌شود. روش تحلیل انتقادی، با توجه به اسناد، رویکردهای مختلف موضوع را تبیین می‌کند. به عبارت دیگر عوامل و شرایط مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را با توجه به نقدهای انجام شده، بررسی و اثر آن بر موضوع را شناسایی و تحلیل می‌کند.

برنامه عمرانی چهارم (۱۳۵۱-۱۳۴۷)

برنامه عمرانی چهارم کشور، برای اجرا در مدت پنج سال (۱۳۵۱-۱۳۴۷) و با اعتبار ۴۸۰ میلیارد ریال به تصویب مجلس شورای ملی رسید. هدف اصلی برنامه در سطح کلان، ۹ درصد رشد اقتصادی تعیین شده بود. مهم‌ترین اهداف دیگر برنامه عبارت بود از: توزیع  عادلانه‌تر درآمدها از راه تامین کار و گسترش خدمات اجتماعی و رفاهی، کاهش نیاز کالا به خارج از کشور از طریق افزایش قدرت تولید داخلی، رفع نیازهای اساسی و تسریع در رشد بخش کشاورزی، تنوع‌ بخشیدن به کالاهای صادراتی و بهبود خدمات اداری از  طریق تحول نظام اداری.

عوامل موثر بر اهداف اقتصادی برنامه عمرانی چهارم کشور

  تاثیر آثار و روش سه برنامه قبلی

  تاثیر حکومت سلطنتی

  ساختار مشارکت محدود عوامل موثر اجتماعی

  نبود پیوند اجتماعی و تخصصی برنامه در کشور

  تغییر آرام موقعیت ژئوپلیتیک ایران در اثر پایان جنگ سرد و از دست رفتن اهمیت توسعه‌ ایران برای آمریکاییان

  درآمدهای نفتی

برنامه عمرانی پنجم (۱۳۵۶-۱۳۵۲)

برنامه پنجم عمرانی ایران برای اجرا در مدت پنج سال (۱۳۵۶-۱۳۵۲) و با مجموع اعتبار ۱۵۶۰ میلیارد ریال به تصویب مجلس شورای ملی رسید. هدف اصلی برنامه در سطح کلان، رشد اقتصادی ۲/ ۱۱ درصد تعیین شده بود. هدف‌های کمی و چارچوب مالی برنامه با توجه به نیاز توسعه اقتصادی و اجتماعی مناطق مختلف کشور و ناهماهنگی رشد و توسعه اقتصادی بین مناطق مختلف، ایجاد تحول  اداری و تمرکززدایی از مرکز کشور با تفویض اختیارات در امور اجرایی و تامین نیروی انسانی مراکز مناطق کشور تعیین شد. الگوی برنامه، برنامه‌ریزی جامع اقتصادی و شامل بخش دولتی و خصوصی و ایجاد شرکت‌های دولتی و راهبرد برنامه، افزایش سرمایه‌گذاری و رشد تولید ملی، جایگزینی واردات، پی‌ریزی صنایع سنگین و کاهش رشد جمعیت است (سازمان برنامه، ۱۳۵۱: ۴۱۱).

به‌دلیل جهش قیمت جهانی نفت خام در اوایل دهه ۱۳۵۰ و به تبع آن افزایش درآمدهای ارزی ایران، برنامه پنجم توسعه اقتصادی در مردادماه سال ۱۳۵۳ بازنگری شد. اعتبارات برنامه، به حدود ۲۶۲۶ میلیارد ریال افزایش یافت و هدف رشد آن، ۹/ ۲۵۵ درصد تعیین شد (سازمان برنامه، ۱۳۵۳: ۶۵). دستاوردهای برنامه پنجم در سه سال اول برنامه یعنی در سال‌های ۱۳۵۲، ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ مطابق حساب‌های ملی وقت، رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت به قیمت‌های ثابت به ترتیب ۶/ ۱۶، ۷/ ۱۶ و ۶/ ۱۸ درصد بود (مرکز آمار ایران، ۱۳۵۵: ۵۴۳). در دو سال پایانی برنامه، از رشد اقتصادی کشور کاسته شد؛ به‌طوری‌که در گزارش‌های اقتصادی که بعد از انقلاب انتشار یافت، رشد تولید ناخالص داخلی پنج سال برنامه‌ پنجم بدون نفت به‌طور متوسط ۱۵ درصد برآورد شد (اداره حساب‌های اقتصادی، ۱۳۶۰: ۱۱۳).

اهداف برنامه پنجم عمرانی

  ارتقای کیفیت زندگی همه گروه‌ها و اقشار اجتماعی کشور

  حفظ رشد سریع، متوازن و مداوم اقتصادی همراه با حداقل افزایش قیمت‌ها

  افزایش درآمد طبقات مختلف با تاکید خاص بر ارتقای سطح معیشت گروه‌های کم‌درآمد

  گسترش جامع‌تر عدالت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با تاکید خاص بر توزیع عادلانه‌تر خدمات در سطح همه گروه‌ها و قشرهای اجتماعی

  بهبود کیفیت و افزایش عرضه نیروی انسانی فعال کشور به‌منظور افزایش بازدهی و برطرف کردن تنگناهای توسعه

  حفاظت، احیا و بهبود محیط‌زیست، اعتلای کیفیت زندگی جامعه به‌ویژه در نقاط پرجمعیت

  توسعه علوم و تکنولوژی و گسترش قوه خلاقه و ابتکار جامعه

  ایجاد مزیت نسبی در تولید و صدور کالاهای صنعتی در سطح بین‌المللی

  حداکثر استفاده از منابع ارزی برای جبران کمبودهای داخلی و مهار کردن فشارهای تورمی

  سرمایه‌گذاری در خارج و ایجاد ثروت‌های ملی در جهت جایگزین کردن منابع پایان‌پذیر نفت

  نگهداری و زنده کردن میراث ارزنده فرهنگی، پژوهش و ‌آموزش فرهنگی و هنری، گسترش فرهنگ و هنر، ایجاد تسهیلات برای آفرینش هنری و ادبی و گسترش روابط فرهنگی (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۳: ۵).

عوامل موثر بر اهداف اقتصادی برنامه عمرانی پنجم کشور

  تاثیر آثار و روش چهار برنامه قبلی

  نبود پیوند اقتصادی – اجتماعی برنامه در کشور

  ضعف مشارکت سیاسی

  تغییر موقعیت ژئوپلیتیک ایران

  آمدن بودجه از وزارت دارایی به سازمان برنامه و آغاز برنامه‌ریزی جامع

  شوک افزایش درآمدهای نفتی

  توهم قدرت در شاه و اطرافیان

  فساد مالی و افسارگسیختگی فرهنگی

  شروع قیام‌های مردمی و درنتیجه، پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره).