عشایر در دوره رضاخان چگونه سرکوب شدند؟

مقارن با برآمدن رضاخان، بیشتر مناطق ایران از جمله لرستان، کردسـتان، خوزسـتان و مـوارد دیگر در دست روسای عشایر قرار داشت.

درحالی‌که رضـاخان و اطرافیانش، نظر مساعدی نسبت به عشایر نداشتند و آنها را به‌عنوان عامل بی‌نظمی تلقـی کرده و زندگی ایلیاتی را مانع وحدت و نوسازی ایران می‌دانسـتند؛ بنابراین سرکوبی عشایر در راس همه برنامه‌های رضاخان قرار گرفـت. او خـود تاکیـد مـی‌کنـد: «تصمیم نهایی گرفته‌ بودم که کاخ و بنیان ملوک‌الطوایفی را از بیخ براندازم و روسـای منـاطق عشایر را سرکوب کنم و برای همیشه سر جای خود بنشانم» در چنین برنامه گسترده‌ای برای اصلاح وضعیت اجتماعی ایران، لرستان به‌عنوان یکـی از مهم‌ترین مراکز عشایری به‌شدت مورد توجه قرار گرفت.

در برنامه امنیتی رضاخان، تامین امنیت لرستان از چند جهت اهمیت داشت: الف) دسترسی به ایالت خوزستان: خوزستان علاوه بـر اهمیـت اقتصـادی و دارابـودن ذخایر نفتی، مرکز فعالیت شیخ خزعل بود که در اتحاد با برخی سران ایلات، کمیته قیام سعادت را در برابر قوای رضـاخان بـه‌وجـود آورده بـود. بنابراین، لرستان به‌عنوان معبر ارتباطی بین تهران و خوزستان و مکـانی بـرای نظـارت بـر خوزستان دارای اهمیت بود.

افزون براین، سیاست بریتانیا، قبل از شکل‌گیری انقلاب اکتبر روسیه در سال ۱۹۱۷م مبنی بر رویارویی ایلات با دولت مرکزی بود، بنابراین ماموران و جاسوسان انگلیسی برای تامین منافع خود مستقیما با عشایر محلی، قرارداد می‌بستند.

شدت این امر تا آن حد بود که عملا باعث ایجاد دولتی در دل دولتی دیگر شـده بـود. اگر چه بـه گفتـه محققـان، سیاست بریتانیا در قبال عشایر، بعد از انقلاب ۱۹۱۷ تغییر کـرده و در تـلاش بـرای ایجـاد حکومت مرکزی بود، با این‌حال مطابق اسناد موجود، در سال ۱۳۰۱ «کاپیتان ول» نامی که به‌عنوان مسافر از ایران عبور می‌کرد، مقداری فشنگ و توپ وارد کرده و به عشایر داده بود. این امر نشان می‌دهد که حداقل بخشی از کارگزاران انگلیسی سعی داشتند با تحریک ایلات مانع از تسلط دولت مرکزی بر خوزستان شوند.

بنابراین، رضاخان می‌کوشید تا با ایجـاد امنیـت در لرسـتان، راه ورود ارتش را به خوزستان باز کند و منابع نفتی آن ایالت را زیـر فرمـان دولـت مرکـزی بیاورد. ب) اخذ مالیات‌های معوقه. در ناامنی‌ها و بی‌نظمی‌هـای پـس از مشـروطه تا کودتای ۱۲۹۹، بسیاری از ایلات مالیات مقرر خود را نپرداخته بودند. 

ناگفته پیدا است که دولت برای تقویت خزانه خود نیاز مبرم به وصول این مالیات‌های عقـب افتاده داشت و اتخاذ مالیات جز با استقرار امنیت، ممکن نبـود. بنـابراین، یکـی دیگـر از اهـداف دولت پهلوی در لرستان، جمع‌آوری مالیات‌های منطقه بود. ج) تقابل بافت ایلی با برنامه‌های نوگرایانه پهلوی: اقدامات نوگرایانه دولت پهلـوی در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی معروف‌تر از آن است که نیاز به بحـث داشـته باشـد.

شـیوه معیشت عشایر که برخورداری از تسلیحات، پایبندی به ساختار فرهنگی سنتی، کوچ فصلی، بسندگی افراد ایل به زندگی ساده و عادت به زندگی سخت، علاقه بـه دامـداری به‌عنوان وسیله امرار معاش از ویژگی‌های اصلی آن به شمار می‌رفت هم از لحاظ اقتصادی و هـم از نظر ساختار اجتماعی و سیاسی عشایر با برنامه‌های نوسازی رضاشـاه در تعـارض بـود و تشکیل دولت تمرکزگرای پهلوی درتزاحم آشکار با منابع پراکنده قـدرت ایـلات و عشـایر قرار داشت. بنابراین رضا شاه برای تحقق اقدامات نوگرایانه خود باید بافت سنتی را در هم می‌شکست.

یکی از مهم‌ترین مناطقی که بافت سنتی ایلی را حفظ کرده بود، لرستان بود که به‌عنوان مکانی مملو از افراد مسلح، جز با لشکرکشی و توسل بـه حملـه نظـامی تحقـق برنامه‌ها و اهداف دولت پهلوی میسر نبود.

منبع: پژوهشنامه‌ تاریخ‌های محلی، سال دوم، شماره سوم، زمستان ۱۳۹۳، بخشی از یک مقاله به قلم ثریا شهسواری، سعیدنجار