ماجرای تشکیل سلسله زندیه و فروپاشی آن

زندیه یکی از سلسله‌های ایرانی بود که پس از فروپاشی شاهنشاهی افشاریان به قدرت رسید

سلسله زندیه

بنیانگذار سلسله زندیه، رییس طایفه زند به نام کریم خان زند بود. لرهای شمالی از طایفه زند محسوب میشدند. از نظر خوانین زند، آن ها لر بودند. خاندان زند از دوران حکومت آل بویه در قرن دهم میلادی به عنوان نخستین خاندان ایرانی محسوب میشد که بر ایران حکومت کرد.

یکی از سرلشکران سپاه نادرشاه افشار، کریم خان بود که با همراهانش پس از مرگ نادر بازگشت. از خصوصیات او می توان به دانا و مدبر بودنش اشاره کرد. کریم خان برطبق گفته ی خودش، وکیل الرعایا بود و هیچوقت لقب شاه پرهیز کار به خود نمیداد. او شهر ملایر را بطور موقت، پایتخت و مقر فرماندهی خود انتخاب کرد و از این طریق، تسلط کاملی بر تمام ایران پیدا کرد و سپس شهر شیراز را به عنوان پایتختش معرفی کرد. از بناهای به یادگار مانده از دوران حکومت او می توان به بازار وکیل، ارگ کریم خان، حمام وکیل و مسجد وکیل در شیراز اشاره کرد.

کریم خان زند توانست تمام بخش های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را پس از فروپاشی حکومت نادرشاه افشار، تحت تسلط خود درآورد. همچنین صادق خان زند که برادر کریم خان بود؛ توانست بصره را از امپراتوری عثمانی در سال ۱۱۸۹ ق. جدا کند و به ایران بپیوندد و بدین ترتیب، ایران بر سراسر اروند رود، بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس، نفوذ پیدا کرد.

حاکمان سلسله زندیه

افراد سلسله زندیه در ایران بمدت ۴۶ سال فعالیت داشتند و ۸ نفر به حکمرانی بر منصرفات زندیه پرداختند که در ادامه به آن ها اشاره شده است:

كریم خان زند، زكی خان برادر كریم خان( ۱۰۰ روز)، ابوالفتح خان پسر كریم خان( ۷۰ روز)، صادق خان برادر كریم خان( ۱۶ ماه)، علیمردان خان خواهرزاده زكیخان( ۵ سال)، جعفر خان فرزند صادق خان( ۳ سال)، صید مراد خان لطفعلی خان پسر جعفر خان( ۶ سال) و شاید طول مدت زمامداری سلسه زندیه در تاریخ سلسله سلطنتی ایران، از همه كمتر باشد بدین دلیل که همانند سلسله افشاریه، پس از مرگ سر سلسله آن امورش به سرعت شیرازه از هم پاشید و مدت پادشاهی هر یک از جانشینان كریم خان به خاطر نداشتن لیاقت و بینش سیاسی خان بزرگ زند، كوتاه بود تا این که سرانجام، این سلسله توسط آقا محمد خان قاجار منقرض شد.

رابطه زندیان با دیگر کشورها

زندیان، پیوندهای بازرگانی با انگلستان داشتند و برخی از سران این دودمان با نمایندگان این کشور، برخوردهای نزدیک و دوستانه ای داشتند. با وجود شهرت برخورد کریم خان با انگلیسی ها در طول تاریخ، او با شکستن چینی های پیشکشی انگلیسی ها و به زمین زدن ظرف های مسی ایرانی گفت که می بینید مال ما بهتر است و به ظرف های شما نیازی نداریم؛ ولی او با اینهمه به شرکت انگلیسی هند شرقی پروانه زدن تجارت خانه در بوشهر را داد و تسهیلاتی بدیشان بخشید.  

انگلیسی ها با آوردن پارچه های پشمی به ایران، کریم خان را از حق گمرک معاف کردند؛ ولی مجوز بیرون بردن طلا و نقره از ایران توسط بازرگانان انگلیسی وجود نداشت و آن ها باید کالاهای ایرانی را برای بهای کالاهای خویش می خریدند.

کریم خان با هدف رونق بخشیدن به بندرهای ایران و از رونق انداختن بازرگانی عثمانی، بصره را در سال ۱۷۷۵ فتح کرد که بازرگانان انگلیسی تا پنج سال پیش از آن با بستن تجارت خانه خود در بوشهر، آنرا در بصره برپا کردند. این بازرگانان با تسلط بر بصره به غیر از پذیرش شرط های ایران در راه بازرگانی، چاره ای نداشتند.

هلند که به عنوان رقیب بازرگانی انگلستان در آن زمان محسوب میشد؛ جزیره خارگ را اشغال کرد و آنرا محور بازرگانی خویش با ایران و عثمانی قرار داد ولی راهزنی به نام میرمهنا در سال ۱۷۷۶ با بیرون راندن هلندی ها از خارک، این جزیره را اشغال کرد.  همچنین روسیه با زندیان دارای پیوندهای بازرگانی گسترده ای بود. اروپاییان در نیمه دوم سده هجدهم، حرکت های استعماری خویش را در شرق آغاز کردند و کریم خان با آگاهی کامل از چنین جنبشی به پیروانش نیز هشدار می داد.

سلسله زندیه به دست کریم‌خان زند، رئیس طایفه زند بنیان نهاده‌شد

سقوط سلسله زندیه

پس از مرگ طبیعی کریم خان و اتمام تاریخ حکمرانان زندیه، همان مشکلات پس از درگذشت نادر نمایان شد. بنابراین، قتل عام و غارت در شهرهای بزرگی ازجمله شیراز، اصفهان و کرمان رخ داد. صرفا خاندان زندیه برای کسب قدرت نمی جنگیدند بلکه قاجارهایی بودند که خواهان قدرت بودند.

یکی از قاجارها به نام آغا محمد خان بود که در تلاش بود تا آخرین شاهزاده خاندان زند را پیدا کند و به قتل برساند. در نهایت ، آخرین شاه را پیدا کرد و پس از مثله کردن وی، جسدش را به تهران منتقل کرد. لطفعلی خان تا قبل از اینکه بمیرد، متحمل شکنجه و تحقیر بسیاری شد. پس از پناه آوردن مردم کرمان به لطفعلی خان، آغا محمد خان تصمیم گرفت تا درسی را به آنها یاد بدهد. بنابراین او دستور قتل یا نابینا کردن تمام مردها را صادر کرد و همچنین زنها و بچه های آن ها بعنوان بردگان جنسی به سربازانش تحویل داده شدند.

استمرار این خصومت باعث شد تا پادشاهان جدید، تصمیم به انتقام بگیرند. به همین دلیل کشور، متحمل خسارات زیادی شد و مردم ملزم به پرداخت هزینه آن شدند. به هر حال ، آغا محمد خان توانست تا حدی ثبات را به کشور بازگرداند.

اوضاع اجتماعی در دورهٔ زند

مردم در دورهٔ زندیه به گروه‌های مختلفی تقسیم می شدند که از آن ها می توان به شهرنشینی و روستانشینی و عشایر اشاره کرد. کشاورزی و دامپروری به عنوان مهم ترین شغل مردم عادی در این دوره محسوب میشد. همچنین تجارت و بازرگانی، یکی از مشاغل طبقات ثروتمند بود. عناصر شهرنشینی در این دوران، از سهم کمتری در امور مملکتی و لشکری برخوردار بودند. باتوجه به ایلی بودن ایران، امور خاص دولتی در اکثر مواقع با سران ایلات و قبایل بود و مردم شهرنشینی، مشغول به انجام امور دادو ستد و تجارت بودند. طبقهٔ باسواد و تحصیل کرده در شهرها و به تجارت در مشاغل درباری یا نزد اعیان و نجبا می پرداختند.

فرهنگ و اعتقادات زندیه

زمانی که کریم خان زند، حکومت میکرد؛ ارامش بر کشور، حکم فرما شده بود. گرایش او به مذهب تشیع داشت؛ ولی در دوره صفویه برای احیای سازمان مذهبی، هیچ تلاشی نکرد. وضع علمای شیعه در این دوره، بهبود پیدا کرد و اماکن مذهبی از حرمت و توجه ویژه ای برخوردار شدند. علمای شیعه، فاقد قدرت سیاسی در دوره حکومت کریم خان زند بودند. بنای مسجد وکیل در این دوره، ماهیت شیعی حکومت کریم خان زند را نشان داده است.

طایفه زند، طایفه‌ای از لرهای شمالی بودند

کریم خان زند، تسامح مذهبی داشت. او با ملایمت با پیروان ادیان دیگر برخورد می کرد. علمای شیعه از عتبات، در پرتو تسامح و امنیت ایجاد شده، به ایران بازگشتند. کریم خان زند به مذهب تشیع، توجه و ارادت ویژه ای نشان میداد به این دلیل که سکه های دوره ی او با نام امام دوازدهم بود و وی در ماه محرم برای مراسم های عزاداری، اهمیت ویژه ای قائل میشد.

کریم خان زند برای رشد فرهنگ و ادب، محیط آرامی را بوجود آورد. او شعر و ادبیات را دوست نداشت؛ اما شعرا و نویسندگان بسیاری که در دوره او به صورت پنهانی فعالیت می کردند؛ از گوشه انزوا بیرون آمدند و مجالس ادبی را بوجود آوردند. سبک عراقی در ادبیات این دوره، مجددا رواج یافت. محمدتقی بهار به چنین عصری، دوره بازگشت ادبی می گفت.

جاهای دیدنی به جای مانده از سلسله زندیه

* بازار وکیل:

بازار وکیل، بازاری از دوره زند می باشد و این بازار درشیراز، پس از میدان شهرداری، نزدیک ارگ کریم خان قرار دارد و بعنوان یکی ازآثار ملی ایران با شماره ثبت ۹۲۴ در تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۵۱ ثبت شده است. درواقع یکی از برترین آثار به جا مانده از کریم خان زند، بازار وکیل می باشد که هنوز مورد بهره برداری قرار دارد. اینطور به نظر می رسد که شاه زند زمانیکه از بازار قدیمی لار که از دوران شاه عباس کبیر بوده دیدن کرده و طرح بازار وکیل شیراز را طبق آن طراحی کرده است. در حجره های این بازار، تمامی کارهای بازرگانی، خرید و فروش کالاهای داخلی و خارجی و مبادلات پایاپای، صدور یا دریافت حواله جات وصرافی ها انجام می گرفته و به همین دلیل بازار وکیل به عنوان قلب اقتصادی شیراز بوده است.

* باغ تکیه هفت تنان:

باغ تکیه هفت تنان از قدیمی ترین اماکن تاریخی شیراز می باشد که در دوره ی کریم خان زند مورد بازسازی و بهسازی قرار گرفت. این باغ در بنکوه چهل مقام و در شمال آرامگاه حافظ قرار دارد. در چند سده اخیر بیشتر جهانگردانی که به شیراز سفر کرده اند باغ تکیه هفت تنان و عمارت زیبای آنرا توصیف کرده اند. مردم شیراز به این مکان ارادت و دلبستگی خاص دارند و برخی اوقات بمنظور طلب باران و استجابت دعا به این مکان روی می آوردند.

باغ تکیه هفت تنان در دوران کریم خان زند مورد بازسازی و بهسازی قرار گفت

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش