انواع میناکاری و روش کار آن (+ تاریخچه)

هنر میناکاری بیشتر بر روی مس انجام می‌شود

مفهوم میناکاری در لغت

نزدیک ترین معنی میناکاری در لغت به نام آسمان آبی رقم خورده است که در صورتیکه با دید هنری به ظروف مینا نگریسته شود تداعی کننده آسمان آبی خواهد بود. در فرهنگ دهخدا نیز با تعریف نقاشی و تزئین فلزاتی مثل مس، نقره، طلا و … به وسیله رنگ های لعاب دار مخصوص و پخت در کوره های ویژه با حرارت بالا جهت ثبات و تثبیت رنگ و لعاب رو به رو هستیم.

میناکاری

میناکاری، میناگری یا میناسازی یکی از برجسته ترین صنایع دستی اصفهان است که سابقه ای پنج هزار ساله دارد. میناکاری هنر نقاشی روی فلز است. 

امروزه هنر میناکاری بیشتر بر روی مس انجام می شود ولی میتوان بر روی طلا و نقره هم آنرا به عمل آورد. طلا تنها فلزی است که به هنگام ذوب شدن مینا اکسید نمی شود از اینرو امکان اجرای طرحی همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد می کند در حالیکه میناهای مسین و نقره ای چنین کیفیتی را ندارند. شکل گیری مینا نیز از ترکیب اکسیدهای فلزات و چند گونه نمک در مجاورت حرارت بالا (۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتیگراد ) میباشد که رنگها در طول زمان و بر اساس دما بوجود می آیند.

 تاریخچه میناکاری

سابقه ی هنر میناکاری در ایران به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد؛ ولی استفاده از آن در آغاز اسلام، تا قبل از حکومت ایلخان مسلمان مغول، غازان خان (۶۹۴ تا ۷۰۳ هجری) روشن نیست. پادشاه در بازه زمانی کوتاهی به علم شیمی دست یافت و بر خلاف اجداد که مبالغ هنگفتی در راه پیدا کردن اکسیر صرف می کردند ترجیح داد که دانش و مساعی خود را صرف هنر میناکاری نماید. هنر میناکاری را میتوان یکی از اختراعات خلاقه ی بشر دانست.

اوج هنری میناکاری در دوره سلجوقیان بوده که تهیه ظروف برنجی و میناکاری مرسومیت داشته است و این آثار به کشورهای همسایه نیز فرستاده می شده است. یکی از نمونه های گرانبها این دوره «سینی آلب ارسلان» است که میناکاری بر روی نقره است و در موزه صنایع ظریفه بوستون نگهداری می شود. این اثر به وسیله استادی به نام «حسن الکاشانی» ساخته شده و نامش با خط کوفی بر روی آن حک شده است.

 لیکن در مجموع بنابر نظر بیشتر کارشناسان مربوطه خاستگاه این هنر سرزمین ایران است که مستندات و شواهد تاریخی مکشوغه روند حیات و رشد و نمو آنرا از دوران هخامنشیان و قبل از آن ساسانیان، سلجوقیان، تیموریان، صفویان، قاجاریه و پهلوی می دانند و اصفهان قطب اصلی و مرکز مهم تولید و توزیع این هنر اصیل و ماندگار است که اساتید برجسته و بنامی را تا به حال در دل خود پرورده است.

عمدتا از رنگ آبی به عنوان زمینه کار در هنر میناکاری استفاده می شود

ابزار و مواد مورد نیاز برای میناکاری

- ابزار میناکاری:

کوره، ورقه فلز (طلا، نقره، مس، برنج، آهن یا ورشو)، هاون، ماده آبگینه مینا، کاغذ کپی، چکش، سندان، گیره، قیچی فلز بر، رنگ( پودر رنگ) ...

- مواد مورد نیاز میناکاری:

اسیدنیتریک و اسید سولفوریک جهت چربی زدایی، ذوقاب برای از بین بردن اکسید بوجود آمده بر روی کار، سیلیس،  کربنات، سدیم، پتاسیم، آهک و قلع و سرب نیز از مواد شیمیایی مورد نیاز میناکاری می باشند.

رنگ های مورد مصرف در میناکاری

رنگ مورد مصرف در هنر میناکاری از سه گونه رنگ میباشد که عبارتند از گیاهی، معدنی و فلزی.

امروزه در هنر میناکاری، بیشتر از رنگ های شیمیایی و فلزی استفاده می شود ولی در دهه های گذشته بیشتر رنگ مصرفی را رنگ گیاهی و معدنی تشکیل می دادند.

انواع میناکاری

 مینا به لحاظ روش تولید به دو گروه تقسیم می شود:

۱- مینای خانه بندی

۲- مینای نقاشی

۱- مینای خانه بندی:

مینای خانه بندی شیوه ای قدیمی است که به «مینای سیمی» نیز مشهور است از مفتول های بسیار نازک استفاده می شود. مفتول ها را به شکل دلخواه درمی آورند و با چسب روی قطعه کار قرار داده با یک لعاب شیشه ای روی آنرا می پوشانند. بعد آنرا در درون کوره ای با حدود ۱۰۰۰ درجه حرارت قرار میدهند و مفتول ها به قطعه کار جوش می خورند. در مرحله بعد رنگ های مخصوص میناکاری را که به شکل پودر می باشند را بر روی سطح کار پر می کنند. پس از آنکه سطح کار یکسان و هموار شد آنرا به بازه زمانی ۳ دقیقه در درون کوره ای با حرارتی حدود ۱۰۰۰ درجه قرار می دهند. مفتول های با برنجی پس از قرار گرفتن در کوره سیاه میشوند و باید با اسیدکاری رنگشان به حالت اول بازگردد.

مینای خانه بندی در اصفهان و تهران مرسوم بوده ولی فعلا تنها کارگاه آموزشی مینای خانه بندی در پژوهشکده میراث فرهنگی است که این هنر را آموزش می دهد. «مینای سیاه» یک گونه از «مینای خانه بندی» به شمار می آید که به «مینای صائبین» هم مشهور است. این شیوه میناکاری بطور عمده در جنوب کشور و به خصوص در اهواز انجام می شود.

مینای خانه بندی شیوه ای قدیمی از میناکاری است که به مینای سیمی مشهور است

۲- مینای نقاشی:

روشی از میناکاری که امروزه در اصفهان رایج است به اینصورت که نقش های مینا بر روی لعابی شفاف شکل می گیرد. در مینای نقاشی، کار با ساخت مینا شروع می شود، مرحله پس از شکل گرفتن قالب اصلی، تمیز کردن سطح جسم برای بهتر چسبیدن لعاب مینا است، آماده کردن لعاب مینا، یکدست بودن آن برای این که به خوبی روی سطح کار بنشیند کار بعدی است که میناکار انجام می دهد.

بعد از لعاب دهی، قطعه وارد کوره با حرارت ۱۰۰۰ درجه می شود تا لعاب روی سطح قطعه پخته و ثابت شود؛ برای این کار ۲ تا ۳ دقیقه زمان لازم دارد. مرحله بعد از پخت لعاب، مرحله آماده کردن رنگ میناکاری است که از پودر اکسید فلزات تشکیل شده است.

در گام بعدی پیاده کردن طرح بر قطعه لعاب دیده است به این شکل که طرح مورد نظر روی کاغذ کشیده می شود، بعد از آن با روش سوزن کاری یا سنباده کاری (خطوط یا همان نقشه را به وسیله سوزن سوراخ سوراخ می کنند) طرح را روی قطعه انتقال میدهند و با خاکستر یا دوده طرح را روی قطعه لعاب دیده نمایان می کنند. گام بعدی قلم گیری طرح نشسته بر لعاب و رنگ آمیزی و بعد از آن پخته شدن در کوره با دمای ۷۰۰ تا ۸۰۰ درجه و ثابت شدن رنگ های نقاشی است، در آخرین مرحله روی قطعه میناکاری شده لعاب شفاف می زنند و برای آخرین بار وارد کوره می کنند.    

یکی از شیوه های زیبای میناکاری، مینای نقاشی می باشد

مراحل کار میناکاری

برای فراهم کردن مینا چند مرحله باید طی شود؛ به این ترتیب که اول آن چیزی را که می خواهند میناکاری کنند به هر شکل و هر اندازه باید به وسیله مسگر ِ متخصص به شکل لازم در آید و بعد از آن که ساخته شد استاد میناکار به آن لعاب سفید رنگ می دهد، معمولاً سه الی چهار بار لعاب داده می شود و در هر بار، ظروف میناکاری، به کوره میرود و حدود ۷۰۰ درجه حرارت می بیند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ های مختلف نقاشی می شود. بعد شیء  مجددا به کوره میرود و حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه حرارت می بیند تا رنگ ها به صورت مطلوب درآید.

برای میناکاری در تهیه رنگ قرمز از طلا هم استفاده می شود. رنگ سبز مینا از مس  و رنگ زرد آن از گل ماش به دست می آید. رنگ آبی و فیروزه ای از فلزات و رنگ سفید از رنگ مخصوص تهیه می شده است که در شهر سامره از شهرهای عراق نوع خوب آنرا بدست می آورده اند.

هنر میناکاری در عهد ساسانیان از تمام دوره‌ها متنوع‌تر و کامل‌تر بوده است

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش