نحوه پیدایش شعر غزل | نمونه هایی زیبا از غزل عاشقانه سعدی و حافظ

شعر غزل عاشقانه

در قالب غزل که معمولاً بین ۵ تا ۱۴ بیت دارد، مصراعهای بیت نخست با مصراع‌های زوج هم قافیه هستند. موضوع اصلی غزل بیان عواطف و احساسات، ذکر زیبایی و کمال معشوق و شکوه از روزگار است و ابیات غزل فارسی از لحاظ مضمون دارای استقلال‌اند. در آخرین بیت شاعر نام شعری یا تخلص خود را می‌آورد و بهترین بیت آن را شاه بیت یا بیت الغزل می گویند. قدیمی‌ترین نمونه غزل مستقل و کامل را می‌توان در آثار شهید بلخی، رودکی سمرقندی، دقیقی توسی یافت. در اوایل قرن ششم، قصیده از رونق افتاد و جای خود را به غزل داد.

شکل گرافیکی قالب غزل :

غزل را می توان به شکل زیر تصویر کرد:

......................الف///////// ...................... الف 

...................... ب ////////// ...................... الف 

...................... ج ////////// ...................... الف 

موضوع غزل: 

درون مایه غزل عاشقانه، عارفانه یا آمیزه های از این دو است و یا مضمونی اجتماعی دارد. (بیان عواطف و احساسات وصف طبیعت یا گفت و گو از ایام جوانی) 

پیدایش غزل:

غزل در قرن ۶ هجری قمری رواج یافت بدین گونه که تغزل قصاید به صورت قالبی مستقل درآمد و غزل نام گرفت.

محتوای غزل در آغاز عاشقانه بود سپس عارفانه (قرن ۷ و ۸) و بدنبال آن در دوره مشروطیت جنبه اجتماعی به خود گرفت. غزل در روزگار ما نیز همواره از قالبهای درجه اول و محبوب شعر فارسی بوده است. 

تخلّص شاعری: شاعر در پایان غزل نام خود یا تخلص شاعری خویش را می آورد. 

غزل سرایان بزرگ شعر فارسی: شهریار- هراتی . رهی معیری . صائب تبریزی . حافظ . سعدی . مولوی . سنایی غزنوی

هر چند غزل فارسی تحت تأثیر ادبیات عرب بوجود آمد بدین معنی که در ادبیات عرب قصاید غنائی رواج یافت (در این زمان قصیده در ایران مدحی بود و غزل فقط در قسمت اول آن دیده می شود) و در قرن پنجم به تقلید از این قصاید غنایی غزل فارسی به عنوان نوع مستقلی از قصیده جدا شد، اما موضوعات غزل فارسی اصالت دارد و مثلاً غزل عرفانی به سبک شاعران ما در ادبیات عرب نادر است. 

غزل های عاشقانه

نمونه ای از غزل سعدی:

هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم 

نبود بر سر آتش میسرم که نجوشم 

به هوش بودم از اول که دل به کس نسپارم 

شمایل تو بدیدم نه صبر ماند و نه هوشم 

حکایتی ز دهانت به گوش جان من آمد 

دگر نصیحت مردم حکایتست به گوشم

مگر تو روی بپوشی و فتنه بازنشانی 

که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم 

من رمیده دل آن به که در سماع نیایم 

که گر به پای درآیم به دربرند به دوشم 

بیا به صلح من امروز در کنار من امشب 

که دیده خواب نکردست از انتظار تو دوشم 

مرا به هیچ بدادی و من هنوز بر آنم 

که از وجود تو مویی به عالمی نفروشم 

به زخم خورده حکایت کنم ز دست جراحت 

که تندرست ملامت کند چو من بخروشم 

مرا مگوی که سعدی طریق عشق رها کن 

سخن چه فایده گفتن چو پند میننیوشم 

به راه بادیه رفتن به از نشستن باطل 

و گر مراد نیابم به قدر وسع بکوشم 

نمونه ای از غزل حافظ:

ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی 

دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی 

دایم گل این بستان شاداب نمیماند 

دریاب ضعیفان را در وقت توانایی 

دیشب گله زلفش با باد همیکردم 

گفتا غلطی بگذر زین فکرت سودایی 

صد باد صبا این جا با سلسله میرقصند 

این است حریف ای دل تا باد نپیمایی 

مشتاقی و مهجوری دور از تو چنانم کرد 

کز دست بخواهد شد پایاب شکیبایی 

یا رب به که شاید گفت این نکته که در عالم 

رخساره به کس ننمود آن شاهد هرجایی 

ساقی چمن گل را بی روی تو رنگی نیست 

شمشاد خرامان کن تا باغ بیارایی 

ای درد توام درمان در بستر ناکامی 

و ای یاد توام مونس در گوشه تنهایی 

در دایره قسمت ما نقطه تسلیمیم 

لطف آن چه تو اندیشی حکم آن چه تو فرمایی 

فکر خود و رای خود در عالم رندی نیست 

کفر است در این مذهب خودبینی و خودرایی

زین دایره مینا خونین جگرم می ده 

تا حل کنم این مشکل در ساغر مینایی 

حافظ شب هجران شد بوی خوش وصل آمد 

شادیت مبارک باد ای عاشق شیدایی 

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سرپوش